دانشگاه چه کار می کند؟

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان دانشگاه چه کار می کند؟

🔻۳۰ مهر ۱۴۰۲

✅ چهارشنبه ۲۵ مهرماه برای جلسه ای به دانشگاه شهید بهشتی رفتم. بحث جلسه مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان بود و همایشی که سوم آبان در این زمینه برگزار خواهد شد.

🔻وقتی که وارد دانشگاه شدم و قدم می زدم، ساختمان ها، تکنولوژی ها، استادان و دانشجویان و فضای سبز توجه ام را جلب کرد و به این فکر افتادم که دانشگاه وجود دارد و واقعیتی فراگیر و گسترده در جامعه ماست و همچنان امکان و ظرفیت بزرگی برای بهروزی و توسعه همه جانبه ایران است.

🔻معمولا وقتی وارد دانشگاه های بزرگ می شویم حس و حال دیگری پیدا می کنیم. فضای بزرگ و باشکوه، آرام و آراسته و معماری و طراحی فضا و امکانات آموزشی و غیره ما را دعوت می کنند به تامل و یادگیری.

🔻امروزه دانشگاه ها در همه جای ایران هستند  و به هر شهری که وارد شویم نمونه ای از فضای دانشگاهی چشم گیر و چشم نواز را می بینیم.

🔻این فضاها امکانی برای توسعه جامعه اند. امروزه اگرچه دانشگاه ها با چالش ها و بحران های بزرگی رو به رو هستند اما این واقعیت که تأسیسات و امکان های وسیع آموزش عالی در سراسر کشور به وجود آمده است واقعیتی مهم و جدی است. ما نه تنها صد بلکه پنجاه شصت سال پیش هم چنین گسترده فضاهای دانشگاهی در سراسر ایران را نداشتیم.

✅امروزه سه میلیون و صد هزار دانشجو و حدود پانزده میلیون دانش آموخته در کشور داریم. این واقعیت ها یعنی نهاد دانشگاه امکان های بالقوه و بالفعل جامعه برای توسعه اند. به این امکان ها چقدر عمیق و جدی اندیشیده و می اندیشیم؟ چقدر پرسیده ایم دانشگاه چه کار می کند؟

🔻بله، دانشگاه ها بحرانی اند اما مملو از امکان های توسعه هم هستند. این دو را با هم ببینیم. رونالد بارنت از برجسته ترین نظریه پردازان دانشگاه پژوهی در کتاب خواندنی اش “دانشگاه آينده؛ ایده ها و امکان ها “(مجموعه مقالات  به قلم  برجسته ترین محققان دانشگاه پژوهی)  می نویسد دانشگاه ها در جهان امروز با تنش ها و چالش های بزرگی رو به رو هستند. از طرفی “آموزش عالی توده ای” به وجود آمده است و جمعیت زیادی از مردم با ویژگی های گوناگون وارد دانشگاه شده اند و دانشگاه نخبه گرا به پایان رسیده است. از طرف دیگر، حکومت ها  به خصوص در کشور ما فشارهای زیادی به دانشگاه ها می آورند تا دانشگاه ها را همسو با ارزش های سیاسی شان كنند.

🔻همچنین فشاری که “بازار” به دانشگاه وارد می کند باعث می شود که “جنبش های اجتماعی” و حتی تخیل و تفکر خلاقانه دانشگاهیان، تعیین کننده واقعیت دانشگاه نباشند، بلکه نیازهای اقتصادی و ایدیولوژیک نقش تعیین کننده ای را پیدا کرده اند. به علاوه، بحران های زیست محیطی و فشارهای بین المللی و جنگ و بحران کرونا هم دانشگاه ها را دچار عدم تعادل کرده اند.

🔻بارنت توضیح می دهد که در چنین فضایی مفهوم “دانشگاه بودن”، مفهوم پیچیده ای شده است. او می پرسد “دانشگاه بودن”، در سده بیست و یکم به چه معنایی است؟ بارنت دشواری این پرسش را یادآور می شود.

✅ داستان این است که هر کشوری، از جمله ایران، در سده اخیر نهاد دانشگاه را توسعه داده و سنت هایی از دانشگاه در سراسر جهان شکل گرفته است و این سنت ها پس زمینه دانشگاه ها هستند. دانشگاه بودن در هر جامعه معنایش را از این پس زمینه می گیرد.

🔻اتفاق بد و خطرناکی که این سال ها رخ داده کاهش باور به نهاد دانشگاه است.  امکان های دانشگاه متاثر از ناباوری به این نهاد نادیده می ماند. کشورها می خواهند دانشگاه را در خدمت توسعه قرار دهند، اما چنین کاری نیازمند “باور کردن دانشگاه است”.

🔻 برای ایران امروز این نکته بسیار مهم است. بحران ها و چالش هایی که اشاره کردم در ایران به نحو عریانی وجود دارد و همین باعث می شود که باور مان  به این نهاد عظیم و گسترده را از دست دهيم.

✅ ابتدا نگاه کنیم به امکان های دانشگاه. بارنت توضیح می دهد که دانشگاه سه ظرفیت دارد و سه کار می کند.

🔸 یکم؛ دانشگاه “فضای عقل” در جامعه است. در جهان امروز نهاد دیگری برای توسعه خردگرایی و خردورزی و عقلانیت جز نهاد دانشگاه نداریم. حوزه های علمیه دینی “نهاد ایمان” در جامعه هستند. نمی توانیم انتظار داشته باشیم حوزه های علمیه عقل و خردگرایی متناسب با سده بیست و یکم را در جامعه گسترش دهند. دانشگاه ها و حوزه ها هر کدام نیاز بنیادین مشخصی در جامعه را تأمین می کنند. کار دانشگاه در جامعه امروزی گسترش “خرد جمعی” و “حکمت عملی” متناسب جامعه معاصر و مدرن است.

🔻 دانشگاه چگونه عقل جامعه است؟ بارنت می گوید از راه گسترش “فرهنگ استدلال کردن”، “فرهنگ گفتگوی انتقادی”  و “واقعیت ها را احصا”و  مسئله ها را صورت بندی کردن. همچنین شناختن «اولویت ها در مسئله های جامعه»و دستیابی به فضایی از «گفتگو” و به قول بارنت “خرد جمعی حل المسائلی» که بتواند حکمت عملی و خرد جمعی را شکل بدهد.

🔸دوم؛ کار دانشگاه کمک به «ارتقاء اجتماعی» است. دانشگاه ها ذهن جامعه هستند و مدام به چالش ها و چاره های جامعه می اندیشند و نیروی کارآمد برای مدیریت و توسعه جامعه تربیت کرده و افق های جامعه را باز می کنند.

🔸سوم، دانشگاه ها برای «ارتقاء شخصی» یا «توسعه فردی» هم هستند. امروزه سه میلیون و صد هزار دانشجو و و پانزده میلیون دانش آموخته داریم. این به معنای فراگیر بودن نهاد دانشگاه در پرورش و تربیت فردی اکثریت نسل جوان کشور است.

🔻اگر فرایند آموزش در دانشگاه احیا شود و با کیفیت باشد دانشگاه ها فضاهای توسعه ی نه تنها «خرد جمعی»و «عقل گرایی اجتماعی» بلکه فضای رشد و بالندگی «ظرفیت های اخلاقی»، «فضیلت ها» و در عین حال «ارتقاء قابلیت‌ها» و «مهارت های فردی» هم هستند.

✅ تحقق امکان ها و ظرفیت های دانشگاه در گرو اعتماد و باور به این نهاد است. فشار و تنش های زیادی در درون جامعه وجود دارد که باور به نهاد علم و نهاد دانشگاه در کشور ما را روز به روز سست تر میکند.

🔻از این رو یکی از مسئولیت های مهم اجتماعی دانشگاهیان «دفاع از نهاد دانشگاه» به عنوان نهادی است که «عقل گرایی» را گسترش می دهد و به توسعه و «ارتقاء اجتماعی» کمک می کند و همچنین «توسعه فردی» را امکان پذیر می کند.

🔻اگر ما این باور را از دست بدهیم و تصور کنیم که دانشگاه نمی تواند کاری را برای جامعه انجام دهد عملا هر نوع تلاش برای ارتقاء «مسئولیت اجتماعی دانشگاه» یا هر تلاش دیگری که بخواهد از طریق دانشگاه صورت بگیرد مختل و بحرانی می شود.