عاشورای در حال ظهور

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان عاشورای در حال ظهور

🔻۹ مرداد ۱۴۰۲

✅ سه آیین عاشورا داریم. عاشورای سنتی و رسوب یافته از تاریخ نهصد ساله اجرای عاشورا در ایران. عاشورای مسلط، یعنی آیینی که حکومت مروج آن است. و عاشورای در حال ظهور، آیینی که مردم متناسب زمانه و نیازهای شان آن را برساخت می کنند. عاشورای سنتی تقریبا پایان یافته، و عاشورای مسلط در سراشیبی افول است و عاشورایی جدید در حال ظهور است. 

✅ قصه مراسم عاشورا و سوگواری امام حسین قصه ای بلند و ابدی است. از سال ۳۵۲ قمری که معز الدوله فرمان اجرای عزای حسین را داد تا امروز، این آیین را پایانی نبوده و گمان می کنم هرگز هم نخواهد بود.

🔻حکومت ها مطابق منافع شان گاه اجرای این را منع کرده اند و گاه از آن حمایت نموده اند، اما قصه عاشورا در نهایت قصه مردم است. مردم هم مقابل حکومت منع کننده هم مقابل حکومت های حامی مقاومت کرده اند و در هر زمان و زمانه ای به زبانی این قصه گفته شده و گفته خواهد شد.

✅ گمانم است چند سالی است قصه ای تازه در حال ظهور است، قصه ای که کم تر اسطوره ای، کم تر حکومتی، کم تر ایدیولوژیک، کم تر مناسکی، و کم تر روستایی، و کم تر مردسالار است.

🔻آن را “عاشورای در حال ظهور” می نامم. چه، این شیوه تازه هنوز تثبیت نشده و تعین اجتماعی پیدا نکرده است.

🔻”عاشورای در حال ظهور”، متکثرتر، کلانشهری شده، رسانه ای شده، زنانه تر، فردگراتر و عقلانی تر است.

🔻 حضور زنان در اجرای آیین ها در حوزه عمومی و شهر، سال هاست پررنگ شده است. زنان دیگر پشت صحنه نیستند و روی صحنه حضور پر رنگ دارند. کم کم “زنانه شدن” آیین محرم را شاهدیم.

🔻مشارکت زنان بدون روسری و بدون پوشش شرعی در آیین  رو به گسترش است. در کلانشهرها به ویژه تهران، به صورت امری عادی پذیرفته شده است.

✅ تفسیرها و آگاهی های انتقادی از این آیین گسترش وسیعی یافته و شناخت مردم از عاشورا و تاریخ آن بسوی منابع مکتوب و کتاب ها سوق یافته و “آگاهی شفاهی عاشورایی” در حال انتقال به “آگاهی مکتوب عاشورایی” است. تحول از “عاشورای شفاهی” به “عاشورای مکتوب”، تحول عمیق در شکل آگاهی آن ایجاد می کند.

🔻بحث و گفتگو کم کم جای روضه خوانی و مداحی را خواهد گرفت. روضه خوانی چند سالی است بشدت کاهش یافته است، فرایند کاهش مداحی هم آغاز شده اما بسیار کند. مداحان اعتبار و حیثیت گذشته را ندارند. اگرچه در فضای رسانه های حکومتی حضوری پر رنگ تر از همیشه دارند.

🔻گسترش سواد و آموزش عالی و دسترسی آسان و ارزان به منابع مکتوب و نوشتاری، به ویژه منابع دیجیتال، عوامل مهم تحول از آگاهی شفاهی به آگاهی مکتوب هستند.

🔻آیین عاشورا با فرایند مصرفی شدن جامعه هم آمیخته شده است. انبوه نوشیدنی ها، خوردنی ها، فناوری ها و کالاها در اجرای این آیین، آشکارا نشان دهنده تاثیر گسترده و عمیق مصرف گرایی بر آن است.

🔻 جبار رحمانی و محسن حسام مظاهری و محققان دیگر آیین پژوه عنصر کارنوالی شدن مراسم عاشورا را هم نشان داده اند. لذت گرایی هسته اصلی کارنوالی و مصرفی شدن است. اینها ویژگی هایی است که با هسته اصلی عاشورای سنتی تضاد دارد.

✅ عاشورای در حال ظهور چند سالی است که نشانه هایش را بروز داده و رو به گسترش بوده است. قطعا مراسم عاشورا می ماند اما فاقد گفتمان واحد و متمرکز خواهد بود. بجای روایتی کلان، خرده روایت های متعدد با دلالت ها و تجربه های متکثر را شاهد خواهیم بود.

🔻یکی از آنها عاشورای انتقادی است که مداحان یزدی فعلا راوی اصلی آن هستند. اما راویانی در دیگر شهرها هم کم کم به آن افزوده شده و خواهد شد.

🔻یکی دیگر عاشورای سکولار است، عاشورایی که با حکومت دینی و سیاست پیوند ندارد و در پیوند با تعلقات خانوادگی، محلی، صنفی و گروهی معنادار می شود.

🔻سوم عاشورای مجازی است، مراسمی که در بستر فضای مجازی و رسانه ای تجربه می شود و پیوند ضعیفی با بسترهای عینی و مادی جامعه دارد اما گسیخته از آنها هم نیست.

🔻اینها مجموعه ای موزاییکی هستند که کنار هم عاشورای در حال ظهور را می سازند.