چرا به آیین ها نیاز داریم؟

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان چرا به آیین ها نیاز داریم؟
(این یادداشت را فقط روستایی ها بخوانند)

🔻 ۲۷ تیر ۱۴۰۲

✅ با بستگانم در مصلح آباد روستای زادگاهم صحبت می کردم گفتند کرونا و بحران اقتصادی چند سالی است مجالس نذری، مجالس ختم و حتی برگزاری آیین های عاشورایی و مذهبی را کاهش داده است. گفتند شرکت در مراسم مذهبی هم مثل سابق شور جمعی ندارد. برادرم گفت هزینه مراسم نذری را که سال ها برگزار می کردم سه سالی است نقدی به بهزیستی میدهم، چون استقبال کمی از آن می شد و مردم مثل سابق در این آیین ها شرکت نمی کنند.

🔻 این مساله فقط محدود به مصلح آباد نیست. چند سالی است برگزاری آیین های سوگواری، مجالس ختم و مجالس نذری تغییر کرده و برخی از آنها هم کاهش یافته اند.

✅ لزوما همه جا این طور نیست، هنوز بسیاری از جاها آیین های دینی به ویژه آیین های محرم و عاشورا برگزار می شوند، اما فرایند تغییر و افول این آیین ها را در اغلب یا بسیاری جاها می توان دید. البته رسانه های رسمی چنان وانمود می کنند که چنین نیست. من در اینجا نمی خواهم درستی یا نادرستی این مساله را تحلیل کنم. چیزی که خودم مشاهده کردم تغییراتی است که در مصلح آباد و جاهای دیگر دیده ام.

✅ آیا کاهش و روند افول این آیین ها به نفع جامعه است؟ این را به ویژه برای روستاها می گویم که همچنان ۲۶ درصد جمعیت کشور است.

🔻پاسخم این است که خیر. محیط های روستایی فاقد مراکز فرهنگی، هنری، ورزشی و دانشگاه و امثال اینها هستند. در روستاها جشنواره ها و آیین های مدرن هم رواج ندارد. تقریبا تنها فضای گردهم آیی های عامه مردم جشن ها و سوگواری ها و مجالس ختم و مراسم مذهبی است.

🔻انسان روستایی با این آیین ها فقط تمرین مذهبی و اعتقادی نمی کند، بل این آیین ها مجموعه ای از کاردکردهای اجتماعی، عاطفی، روانی و اجتماعی برای او دارد.
گفتن این کارکردها تکرار اندیشه های امیل دورکیم است و برای بسیاری از ما کاملا آشنایند. فارغ از نظریه ی دورکیم و براساس تجربه زیسته ام می گویم.

🔻این آیین ها نقش مهمی در تکوین حافظه جمعی و محلی مردم روستا داشت و دارد. ملاقات ها و همنشینی ها و گفتگوهای رودرو که در این آیین ها بین مردم شکل می گیرد، انرژی عاطفی، حس با هم بودن، حس تعلق مکانی، تداعی خاطرات، تقویت پیوندهای خانوادگی، تجربه ای عمیق از مهربانی و کارکردهای دیگری را بین مردم ایجاد می کرد.

✅ مهر ۱۳۹۷ یادداشتی با عنوان آیین های عاشورایی از دیدگاه انسان شناسی وجودی نوشتم و توضیح دادم که جدای از جنبه های اعتقادی، این آیین ها پیوندهایی با بدن ما پیدا کرده اند. نقش پاها، گوش ها، دهان، پوست، دست ها و اندام را در آیین های عاشورایی توضیح دادم.

🔻 البته فقر فراگیر در روستاها و گرانی نقش مهمی در این زمینه دارند. همچنین نارضایتی از حکومت هم مزید بر علت شده است. در شبکه های اجتماعی هم گفتگوهای انتقادی درباره ی آیین های دینی زیاد شده است. اما روند افول کمی و کیفی آیین های مذهبی در روستاها، روح جمعی و شور اجتماعی روستاییان را می کاهد و کاسته است.

✅ شاید راهبرد سازنده تر این باشد که این آیین ها را با توجه به کارکردهای اجتماعی و روانی آنها در نظر بگیریم و از نظر نیازهای مادی و اجتماعی و روانی روستاییان آنها را فهم کنیم.

🔻خوانش سیاسی و ایدیولوژیک و انقلابی که از دین و آیین ها شد و افرادی چون علی شریعتی آن‌ را رواج دادند و حکومت هم در دهه های اخیر همه جوره بر آن تکیه و تاکید کرد، امروزه مشکلاتی برای جامعه به ویژه جامعه روستایی ایجاد کرده است.

🔻جامعه روستایی برپایه عقلانیت سنتی خاصی آیین های مذهبی را اجرا می کرد. هنوز هم نیازمند فهم این عقلانیت هستیم.

✅ جرارد دایموند انسان شناس بلند آوازه در کتاب “دنیا تا دیروز: آنچه از جوامع سنتی می آموزیم”(۱۴۰۰) شرحی خواندنی از تجربیات سنتی سودمند برای زندگی امروزی ارایه می کند؛ شرحی که از آیین ها بدست آمده اند. دایموند می نویسد بازگشت به گذشته نه ممکن است نه مطلوب. دایموند به درستی تصریح می کند که قدیم ها هرگز بهتر از امروز نبوده اند. اما درس های مفیدی برای بهبود بخشیدن به زندگی امروزی می توان از دنیای قدیم و زندگی سنتی برگرفت.

🔻روند افول کمیت و کیفیت آیین ها و مجالس ختم و مراسم دینی در روستاها در حالی که هنوز جایگزین دیگر برای با هم بودن های جمعی وجود ندارد، پیامدهای زیانباری برای انسان روستایی دارد. عامه اهل فکر باید به این بیندیشند و در گفتگوهای عمومی ملاحظه همه جانبه تری در این زمینه ها کنند.

🔻البته قابل درک است که حکومت، دین و آیین های دینی را ابزار سلطه خود کرده و سخن گفتن درباره آیین ها به ویژه آیین های دینی را دشوار کرده است. هر حرف و سخنی در این باره خواسته یا ناخواسته در امتداد گفتمان حاکم تلقی می شود.

🔻اما به رغم این، ناگزیریم از آیین ها بگوییم، چرا که آیین ها از ظرفیت ها و منابع فرهنگی هستند که به برخی نیازهای مردم پاسخ می دهند و حذف آنها می تواند گروه هایی از مردم را دچار مشکلات روانی، اجتماعی و حتی اقتصادی کند. لزوما برگزاری هر آیینی بازتولید سیاست حکومت نیست.

✅ البته اطمینان هم ندارم بشود روند افول آیین ها را کم و زیاد کرد، چه فرهنگ منطق خودش را دارد و متاثر از کلیت حیات جمعی است. این نکات را گفتم صرفا برای آشنایی زدایی از فضای فرهنگی امروز روستاها.