نانوروز

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان نانوروز

🔻۲۰ فروردین ۱۴۰۲

✅ مارک اوژه، انسان شناس نامی فرانسه نظریه ی “نامکان ها” را در کتابی با همین عنوان داد. اوژه نشان داد کارکرد و کیفیت مکان هویت داشتن است؛ این که نشانه های معمارانه و عملکرد مکان حس تعلق و بودن را به افراد بدهد. اگر مکانی، مثل بزرگراه ها، فرودگاه ها، سوپرمارکت ها و امثال اینها را تحلیل کنیم می بینیم این مکان ها هویت ندارند و حس تعلق خلق نمی کنند.

🔻تنها مکان ها نیستند که نامکان می شوند؛ آیین ها، از جمله نوروز، هم می توانند ناآیین شوند. اجرای آیین و برگزاری آن برای معناداری و هویت آن کافی نیست. لازم است عملکرد و کیفیت آن نیز متناسب و همسو با اصول کلی آن باشد. اگر آیینی مذهبی، الحاد و سرپیچی از آن مذهب را خلق کند، فاقد هویت است و ناآیین می شود. اجرای نوروز اگر نتواند صلح و دوستی را ترویج دهد و مروج و موجد خشونت و ناصلح شود، نانوروز است. از این دید، فهم “نوروز زیسته” را توضیح می دهم.

✅ نانوروزها ساختمان آیینی نوروز را دارند اما دلالت ها، عملکردها و کیفیت شان نقض اصول و جهان بینی نوروزی است. شناخت نانوروزها هم اهمیت عملی دارد هم در شناخت چیستی نوروز ضروری اند. فیلسوفان و حکما قاعده ای دارند که تعرف الاشیا به اضدادها. می گویند چیزها را با ضدشان می توان شناخت.

🔻نوروز، جهابینی است و اصولی دارد که عبارتند از طبیعت گرایی، اعتدال گرایی، زیبایی گرایی، انسان گرایی، خردگرایی، نوگرایی، آینده گرایی، صلح گرایی و شادی. این ها را کم و بیش شرح داده ام و گفته ام ادب و آداب نوروزی برای تحقق این اصول و حول آنها سامان گرفته اند. جهان بینی و آگاهی شاد نوروزی برای سعادت و آبادانی و آزادی بشرند. نوروزیان اگرچه این اصول و جهان بینی نوروزی را در کتابی راهنما و متنی مقدس نمی خوانند؛ و چنین کتابی ندارند، اما در حال و هوای فرهنگ نوروزی آنها را می آموزند، می شناسند و عامل و راوی آنهایند.

🔻اما نوروز می تواند علیه نوروز هم باشد، چنان که مذهب علیه مذهب و علم علیه علم حتی اخلاق علیه اخلاق هم قرار می گیرد. هر امر فراگیر و نیرومند و نیروزایی می تواند، و اغلب چنین می شود، علیه آرمان ها و اصولش عمل کند. اگر نگوییم همه، اغلب جنگ ها، ستم ها، تبعیض ها، سرکوب ها، بهره کشی ها و فقرها و فلاکت ها، توجیه ها و جامه های زرین و زیبایی دارند و در لفافه ی الفاظ و ایده های نجاتخشی، سعادت جمعی، فضیلت ها و معنویت ها و آزادی و آبادی ممکن شده اند. به قول مولانا:

دشمن طاووس آمد پر او
ای بسا شه را بکشته فر او

✅ نوروز، آنقدر جذاب و زیبا هست که ایدیولوژی ها، بازارها، زورمندان و سیاستمداران وسوسه شوند از آن برای هدف های قدرت طلبانه و ستمگرانه شان استفاده کنند. ناسیونالیسم باستان گرا از جمله ایدیولوژی هایی است که در ایران بر آیین نوروز تکیه کرد و شکلی از استبداد سیاسی مدرن را ایجاد نمود. مفهوم “نوروز باستانی”، برساخته ایدیولوژیک همین ناسیونالیسم است.

🔻اریک هابزبام مورخ برجسته در مقاله “ابداع سنت” توضیح می دهد که ملتدولت های مدرن “سنت های ابداعی” را با تکیه بر بازآفرینی آیین های سنتی متناسب سیاست های شان می آفرینند. او می نویسد این سنت ها ” به معنای مجموعه ی اعمالی هستند که معمولا تحت سیطره ی قوانین آشکار یا تلویحا پذیرفته شده قرار دارند. همچنین سنت ها مجموعه از اعمال نمادین یا مناسکی هستند که هدفشان نهادینه سازی ارزش ها و هنجارهای خاصی‌از رهگذر تکرارند. همین فرایند تکرار به خودی خود مبین پیوستگی و استمرا با گذشته اند. در واقع سنت ها معمولا می کوشند تا حد امکان با گذشته تاریخی مطلوب خود، پیوند برقرار کنند” ( هابزبام ۱۳۹۶: ۴۸۴۹). بندیک اندرسن در کتاب “جماعت های تصوری” (۱۳۹۱) علت روی آوردن ملت_دولت های مدرن و ایدیولوژی ناسیونالیسم به ابداع سنت ها و خلق “مصنوعات فرهنگی از این جنس را شرح می دهد که از شرح آن می گذرم.

✅ نوروز در چنین حال و هوایی سیاسی از آیینی فرهنگی به ایدیولوژی تبدیل شد. با وقوع انقلاب اسلامی و ظهور ایدیولوژی اسلام گرایی سیاسی، نوروز همچنان سیاسی باقی ماند منتها این بار در جایگاه مقاومت مدنی قرار گرفت. اگرچه حکومت کج دار و مریز با آن کنار آمد، اما این کنار آمدن از سر ناگزیری بود نه استقبال گرم و همه جانبه. سعی سیاست رسمی بر ابداع نوروزی اسلامی شده قرار گرفت.

🔻هم نوروز ناسیونالیستی باستان گرا هم نوروز اسلامی شده، نانوروزند چرا که هر کدام به شیوه ی خاص خود، بخش هایی از جهان بینی و اصول نوروز را نفی می کنند. روایت باستان گرایانه، می کوشید نوروز را آیینی زرتشتی و در تقابل با اسلام بشناساند. همچنین، تنوع قومی نوروز در میان اقوام ایرانی به ویژه کردها را نادیده می گرفت. روایت اسلامی هم می کوشید تا سویه های شاد آن کم جان و ریشه های باستانی اش را نیز فراموش کند.

در این روایت، نوروز مکمل اسلام سیاسی است و ذیل “گفتمان اسلامی_ ایرانی” در سال های اخیر صورت بندی می کند.

🔻نوروزهای ایدیولوژیک نانورزند، زیرا نوروز را محمل و فضای تنش های روابط قدرت و سلطه ی خود می کنند و عملا توجهی به جهان بینی انسان گرا، اعتدال گرا، صلح گرا و زیبایی گرای این آیین ندارند.

✅ اما نانوروز تنها از ناحیه گفتمان ها و ایدیولوژی های سیاسی رسمی سرچشمه نمی گیرند، بلکه ایدیولوژی بازار و سرمایه داری نیز چیزهایی بر این آیین تحمیل کرده و می کند که با جهان بینی نوروزی تعارض آشکار دارد.

🔻نوروز در دهه های اخیر با گسترش “فرهنگ مصرفی”، هر سال بیش از سال قبل اسیر سیطره ی “مصرف گرایی” و “ایدیولوژی مصرف گرایی” قرار گرفت. مصرف گرایی فقط مصرف افراطی نیست، بلکه ارزش ها و باورهایی درباره انسان و زندگی است که لذت گرایی لجام گسیخته و ماده پرستی و ماده گرایی در هسته ی مرکزی آن قرار دارد. انسان های مصرفی و مصرف گرا حتی اگر فقیر هم باشند و فاقد توان کافی خرید و دسترسی به کالا و خدمات باشند بر این باورند که جهان هستی و طبیعت برای لذت بردن و خدمت به آنهاست. ایدیولوژی مصرف گرا همه چیز را کالایی می کند که منجر به مبادله و سود شود و هیچ چیز ارزش ذاتی ندارد مگر سود و ثروت.

🔻ژان بودریار در کتاب کلاسیکش “جامعه مصرفی”(۱۳۹۰) نشان می دهد مصرف گرایی مولد خشونت علیه انسان و طبیعت است. بحران هایی که مصرف گرایی برای محیط زیست ، همبستگی اجتماعی، اخلاق و انسان آفریده امروزه برای همگان آشکار شده است، هر چند در عمل کم تر و بندرت به جنبه های مخرب مصرف گرایی توجه می شود.

🔻نوروز، در دهه های اخیر بیش از این که با جهان بینی و اصول و ارزش هایش شناخته و تجربه شود، با ارزش های مصرف گرایانه درگیر شده است. آتش بازی چهارشنبه سور چنان خسارات جسمی بر نوروزیان تحمیل می کند که که سوگ عملا جای سور را گرفته است. مرگ و میر و زخمی های تصادفات ماشین ها در سفر های نوروزی هر سال افزوده می شود. همچنین در مراسم سیزده بدر به جای مراقبت از طبیعت، تخریب گسترده آن را می بینیم.

🔻سیطره لذت طلبی هیجانی در فرهنگ مصرفی که رو به گسترش است مانع از این می شود که جهان بینی نوروزی و اصول آن بتوانند عمیقا کیفیت زندگی افراد را همسوی با ارزش ها و جهان بینی نوروزی متحول سازند. از اینرو اغلب در فضای مسلط مصرفی، نوروز به جای آفرینش آگاهی جدید، فضای بازتولید ارزش های کالایی، تجاری و مصرفی می گردد.

✅ “نوروز مصرفی” مانند “نوروز ایدیولوژیک” و حتی شدیدتر از آن نانوروزی است که جامعه را فرسوده و به جای رضایت و شادی پایدار، دلزدگی و دلمردگی و افسردگی جمعی را دامن می زند.

🔻این تحلیل از موقعیت تنش زای نانوروزی شدن نوروز، به معنای این نیست که نوروز تماما قابلیت هایش را از دست داده و عملکرد سازنده و پیشرو و معنوی برای ارزش های اصیلش ندارد، بلکه نانوروزی شدن فرایندی است تدریجی که آرام آرام گسترش می یابد و می تواند در چشم اندازی بلند مدت جای نوروز را بگیرد. در سال های اخیر آگاهی انتقادی در این زمینه شکل گرفته و در فضای شبکه های اجتماعی، رسانه ها و حتی گفتگوهای عمومی و محاورات روزمره هم دیده می شود. اگرچه هنوز این آگاهی انتقادی نتوانسته به نحو فراگیر جلو نانوروزی شدن را بگیرد، اما این پرسشگری می تواند تقویت شود و در سال های آینده جنبشی فرهنگی برای خلق نوروزی اصیل را سامان دهد. نوروز همچنان منبع غنی معنایی ایرانی است و می توان با گفتگوهای انتقادی جمعی مانع گسترش نانوروزی شدن و کاهش آن شد.

✅‌نکته ی مهم در تحولات نوروز، تاثیر تحولات اجتماعی است. نوروز در درازنای تاریخ با نهاد خانواده درهم تنیده بوده است. همچنان این درهم تنیدگی وجود دارد. گردهم بودن خانواده در لحظه ی تحویل سال، برگزاری خانوادگی چهارشنبه سوری، اهمیت دیدوبازدیدهای نوروزی خانوادگی، بده بستان خانوادگی هدایای نوروزی و عیدی و انرژی عاطفی همدلی، مهر و محبت خانوادگی در نوروز و سفرها و شادی های نوروزی خانوادگی، همچنان اصلی ترین و ستون فقرات نوروز را تشکیل می دهند.

🔻اما با کاهش نرخ ازدواج، افزایش طلاق، کاهش نرخ باروری، کوچک شدن بعد خانوار، کاهش اهمیت پیوندها و مناسبات خویشاوندی و تبار، و رشد ارزش های فردگرایانه، و تحولات سبک زندگی، کم کم پیوند میان نوروز و خانواده کاهش یافته و کم تر نیز می شود. بخشی از ارزش ها و اصول جهان بینی نوروزی ریشه در خانوادگرایی این آیین داشت و دارد. بریدن و سست شدن خانواده گرایی نوروز ممکن است نوروز را بیش از پیش محدود و محصور در لذت گرایی فردگرایانه و هیجانی کند و ارزش ها و اصول بنیادین آن تغییر نمایند و نانوروزی در شکل نوروز گسترش یابد.همچنین در نظر بگیریم که کیفیت نوروز به موقعیت و ساختار جامعه بستگی دارد.