فراغت نوروزی

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان فراغت نوروزی

🔻۱۳ فروردین ۱۴۰۲

✅ نوروز طولانی ترین تعطیلات ایران و عالی ترین و سازنده ترین اوقات فراغت همگانی ایرانی است. نوروز روال زندگی روزمره ایرانی را به تعلیق درمی آورد و انجام “کار” را موقتا به تاخیر می اندازد تا انسان ایرانی فارغ بال و آزاد شده و به فعالیت هایی مشغول شود که پاسخ گوی نیازهای وجودی، خلاقه، داوطلبانه، آزاد و انسانی اوست.

🔻نوروز فضایی جمعی می سازد تا همه با هم فراغت را تجربه کنیم، سفر برویم، دیدار کنیم، کتاب بخوانیم، موسیقی بشنویم، فیلم ببینیم، گپ بزنیم، تخمه بشکنیم و آجیل بخوریم، به باغ و گل و گیاه برسیم، محیط خانه و زندگی را زیبا و تمیز کنیم، سر و روی مان را آراسته و پیراسته سازیم، با خودمان خلوت نماییم، سری به صندوقچه خاطرات بزنیم، یادی از رفتگان کنیم، دفترچه خاطرات را ورق بزنیم، طعم شیرین روزهای قدیم را بچشیم، موزه گردی کنیم، برای دوستان و آشنایان دور و نزدیک پیام دهیم، دل هامان را از کینه ها بشوییم، ورزش و بازی کنیم و خلاصه دلی از عزا دراوریم و پول ها و پس اندازها را خرج خودمان و دل ها و رویاهامان نماییم.

✅ نوروز ناب ترین فراغت جمعی و همگانی ایرانیان است. فراغت نوروزی در تعطیلات آن نیست؛ روزهای تعطیل در ایران کم نیست؛ اما هیچ کدام تعطیلات نوروز نیستند و نمی شوند. ما “مرخصی های” زیادی داریم یا حتی تعطیلات رسمی سیاسی و دینی، اما آنها “فراغت شاد” نیستند. آنها یا مرخصی های سالانه فردی اند و طبیعتا فاقد فضای همگانی دلنشین نوروزی اند، یا تعطیلات رسمی و دینی و حکومتی اند که فاقد ارزش مدنی یا فراغت شادند.

🔻فراغت نوروزی، فراغت از کارها و انجام فعالیت برای اعلام وفاداری به حکومت و ایدیولوژی های رسمی نیست؛ بلکه فعالیت برای کسب و توسعه “آگاهی شاد”،  “آگاهی آزاد” و “اگاهی مستقل” و “مدنی” است.
نوروز به فرمان دل بودن است نه به فرمان دیوان و دولت. رمزگان آشکار و پنهان نوروزی، راز و رمز نمادین انسانیت و انسان ورزی است فارغ از کیش ها، مذهب ها، ملیت ها، حکومت ها، ایدیولوژی ها و حتی فارغ از سلسله مراتب ها و امر و نهی های قدرت ها و سلطه جویان و سلطه های رنگارنگ.

✅ فراغت نوروزی، مقاومت در برابر “فرسودگی” است. جامعه ی امروزی و ساختارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اش، انسان ها را می فرساید و فرسوده کرده است. جان و روان ما زیر چرخ های فناوری ها، کالاها، شهرها و کلانشهر، و زیر فشار خوردکننده ی زندگی صنعتی و مابعدصنعتی له شده است.

🔻بیونگ چول هان، جامعه شناس کره جنوبی، در کتاب خواندنی اش “جامعه ی فرسودگی، جامعه ی شفافیت” از بیماری “دستاوردسالاری” و سیطره “سوژه دستاوردخواه” صحبت می کند؛ سوژه ای طماع، سیری ناپذیر و بیش فعال  که زیر “فشار دستاورد داشتن” روانش مختل و افسرده شده (هان ۱۳۹۹: ۲۵) است. این است که اندیشمندان امروزی مانند آلن لایتمن ناگزیر “در ستایش اتلاف وقت” (لایتمن ۱۳۹۹) می نویسند و از چالش “دنیای شلوغ” سخن می گویند که باعث شده ما “خودمان را از دست داده ایم”.

🔻در چنین فضای فرساینده ای، فراغت به همان اندازه نان، جان پناه و آموزش، برای بقای گونه بشر حیاتی است. نوروز، فراغتی است حیاتی و نجات بخش انسان ایرانی در مواجهه ی با این “جامعه فرسودگی”.

✅ شرط لازم برای فهم فراغت نوروزی، شناخت معنای فراغت است. فراغت نوروزی، فرصت است؛ فرصتی برای با هم بودن، و توجه و تفطن یافتن و پیدا کردن به اهمیت و ضرورت این با هم بودن، به دیگری و دیگران اندیشیدن و از آنها یاد کردن. جامعه فرسوده، مجال با هم بودن فارغ بال، غیرمنفعت جویانه و مهربانانه را از ما می ستاند. فراغتی می خواهد که دیگران را یاد کنیم. نوروز فضای چنین فراغتی است. همین طور دیگر سازوکارهای نوروزی، هر کدام فرصت فراغتی مغتنمی اند برای “بودن” و “شدن” ما، انسان و انسانی بودن و شدن به شیوه ای ایرانی. کارهای نوروزی کسب و کار یا کاسبی نیست؛ اما بیهودگی و هرز و هدر دادن وقت هم نیست. فراغت، به ویژه فراغت نوروزی به معنای تعطیلی، بی کاری، بیهودگی و بیعاری نیست.

🔻کریس روجک در کتاب “نظریه فراغت” (روجک ۱۳۹۵) شرح دقیقی از چیستی فراغت می دهد و پیچیدگی ها، تنش ها و تعارضات “جامعه فراغتی” امروزی را بیان می کند. نمی خواهم این مباحث را بشکافم هر چند فهم فراغت، از جمله فراغت نوروزی، نیازمند ملاحظه جدی این تنش ها و تعارضات است؛ اما به رغم تعارضاتی که فرایند مصرفی شدن و تجاری و کالایی شدن برای فراغت نوروزی ایجاد کرده، همچنان نوروز “فرصت و “فضا مولد” است؛ که انسان ایرانی در آن می آفریند؛ آفرینش مهربانی؛ آفرینش زیبایی؛ آفرینش توجه کردن به خود و دیگری؛ آفرینش صلح و دوستی؛ و آفرینش هایی همه از جنس معنا و فرهنگ.

🔻در ایران امروز که “سیاست سوگ” بر سیاست فرهنگی سیطره دارد، و غم و اندوه از در و دیوار می بارد، فراغت نوروزی، علاوه بر فراغت شاد، کار تعدیل و جبران اندوه را هم می کند؛ اندوه هایی که از فقر و فلاکت فراگیر، آلودگی های زیست محبطی، فرسایش پرشتاب سرمایه های اجتماعی، بی اعتمادی جمعی و نهادی، و اندوه جانکاه استبداد و ناکارایی های نظام حکمرانی سرچشمه می گیرند.

✅ فراغت نوروزی، فراغت گفتگویی است، گفتگوهای خانوادگی، دوستانه و انبوه گپ و گفت های اتفاقی که در سفرها و هم نشینی های نوروزی پیش می آید. میل سیری ناپذیر ایرانی برای گپ و گفت در فراغت نوروزی گل می کند و مجالی برای جبران کم و کاستی های سالانه اش می یابد. این گپ و گفت ها سیمان و ملاط محکمی برای همزیستی، هم افزایی و هم اندیشی و همکاری است.

🔻فراغت نوروزی تنها گپ و گفت با دیگران و انسان ها نیست؛ بلکه فرصتی است برای همنشینی با طبیعت و گل ها و درختان و سبزه ها و حتی جانوران و حیوانات. نه تنها در سیزه بدر بلکه در تمام لحظات نوروزی همسخنی با طبیعت جاری و ساری است. تجربه پیوستگی و همبستگی با طبیعت، که از بنیان های جهان بینی نوروزی است، رکن فراغت این آیبن می باشد. فراغت نوروزی، فراغت سبز است و سبزه انداختن.

🔻فراغت نوروزی “گفتگوی درونی” نیز هست؛ خودکاوی و خوداندیشی. تماشای فیلم ها، نمایش ها، خواندن کتاب ها، داستان ها و شعرها، گفتگو در شبکه های اجتماعی و گپ و گفت های دیگر، خواسته یا ناخواسته ما را درگیر می کند،  و ناگزیر از سبک سنگین کردن کردارها و گفتارها و زندگی می سازد. فراغت نوروزی ما را وادار می کند، حتی ناچیز، “به آنچه می کنیم فکر کنیم”. در عین حال، به آنچه در جامعه می گذرد هم فکر کنیم. “آگاهی نوروزی” از همین جا می آید. در این فکر کردن تنها نیستیم؛ تنها نیستیم و می دانیم دیگران هم چون ما گفتگوی درونی دارند و می اندیشند.
متیو لیبرمن، دانشمند برجسته “علوم اعصاب شناختی اجتماعی” در تحقیقاتش در کتاب “مغز اجتماعی” (۱۳۹۹) نشان داد مغز انسان از اوقات فراغت خود برای یادگیری در زمینه ی جهان اجتماعی و تعامل با دیگران استفاده می کند. او برپایه همین یافته شگفت انگیزش توضیح داد فراغت نه تنها بیهودگی و هدر دادن وقت نیست، بلکه ضرورت حیاتی ماست.

✅ بخش مهمی از نیازهای وجودی ما در فراغت ها تامین می شود. نوروزی تامین کننده چنین فراغتی برای ایرانیان است. مقاومت سرسختانه ما برای بقا و بسط نوروز هم از همین جا سرچشمه می گیرد.