علم نارس

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان علم نارس

🔻۱۷ مرداد ۱۴۰۱

✅ مکرر در مکرر یادآور می شوند که «بحث نظری» را کنار بگذارید و سراغ «مشکلات مردم» بروید، «راهکار» بدهید و «مرد میدان» باشید. این ها کلمات کلیدی گفتمان عامه پسند و هژمونیک شده ای است که نه تنها مطبوعات و حکومتی ها، بلکه دانشگاهیان بسیاری به صورت کلیشه ای نخ نما شده گاه و بی گاه آنها را فریاد می زنند. این فریادها گاه از روی دلسوزیست، گاه نمایش دلسوز و متعهد بودن است و گاه نیز پیامد پدیده های «توهم آگاهی» و «اشتیاق به جهل» و «نادانی خود خواسته» است. همچنین قصه ترس، طمع و تنبلی در اینجا هم صدق می کند.

🔻اما ریشه این شیوه اندیشیدن، «گفتمان عمل گرایی کور» است. عمل گرایی کور را در مقابل و متمایز از «عمل گرایی» یا پراگماتیسم می دانم. پراگماتیسم بنیان فلسفی و معرفتی دقیقی دارد و اندیشمندان بزرگ مانند ویلیام جیمز، چالرز پیرس و ریچارد رورتی و متفکران دیگر آن را تبیین و تشریح کرده اند. پراگماتیسم باور ندارد که حقیقت وجود دارد و وظیفه علم را با توجه به پیامدها و نتایج و دستاوردهای آن می سنجد. درخت علم را از میوه اش می شناسد و بر این اساس مبانی فلسفی و معرفت شناختی بزرگی تدارک دیده است؛ مبانی که امکان پرورش درخت علم و میوه های رسیده و قابل استفاده آن را فراهم می سازد.

🔻پراگماتیسم، فلسفه و معرفت شناسی «علمِ رسیده» است. در حالی که عمل گرایی کور، میوه اش «علم نارس» است؛ علمی که درخت (محققان و دانش آموختگان) و باغستان (دانشگاه ها و مراکز پژوهشی) و میوه ها (کتاب ها و مقالات و گزارش ها) کاملا شبیه علم و درخت علم اصیل است اما هنوز قابل خوردن و استفاده نیست و هرگز هم قابل استفاده نمی شود.

✅ عمل گرایی کور گفتمان است، زیرا محصول روابط قدرت و سلطه در جامعه ماست و صرفا ریشه در دانش و دانشگاه ندارد. شیوه ای از اندیشیدن است که زبان و مفاهیم و احکام و همچنین نهادها و سیاست های خاص خود را دارد. این شیوه اندیشیدن عمل گراست، زیرا می خواهد یا این گونه تظاهر می کند که نیازمند علم است و برای شکل دادن و پیشبرد سیاست ها، خط مشی ها و برنامه هایش به قدرت عقل و قابلیت علم باور دارد و حتی سیاست های خود را علمی و عالمانه می شناسد یا این گونه می شناساند. اما در عین حال کور است، «کوری نظری» و «کوری انتقادی».

🔻عمل گرایی کور، توجهی به فهم پدیده ها و چیستی و چگونگی و چرایی آنها ندارد. این کار را اتلاف سرمایه و وقت می داند و می خواهد در کم ترین زمان ممکن و بدون فوت وقت با دم دست ترین مفاهیم و زبان موجود، دانشی برای مداخله در واقعیت و جهان و چیزها بسازد. عمل گرایی کور، کورست، زیرا ظرفیت مواجهه انتقادی با خود، با دانش و با جامعه را ندارد. عمل گرایی کور، عمل کردن را به همان معنای «شعور متعارف» می فهمد و اعتنایی به فهم علمی از اقدام و عمل ندارد. در شعور متعارف، عمل کردن در مقیاس فردی سنجیده می شود و تابع محاسبه سود و زیان فوری و فردی است. در حالی که اقتضای علم، چشم انداز دوراندیشانه و تاریخی و جمعی است.

✅ عمل گرایی کور محصول وضعیتی است که نظام حکمرانی و جامعه باور و اعتمادی به علم ندارد ولی تظاهر به علم دوستی می کند و می خواهد نشان دهد که خواهان بهره گیری از علم است. در چنین فضایی است که ریاکاری معرفتی حاکم، شعار کاربردی شدن یا کاربردی سازی، تجاری سازی و توجه به مشکلات جامعه و مردم در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، مشروع ترین و مجازترین گفتمان است.

🔻سرزنش دانشگاهیان بابت بی توجهی به مشکلات مردم و جامعه هم از جمله «شبه نقدهای مجاز» است که مطبوعات و رسانه ها و کسانی که نیازمند «ژست انتقادی» هستند، می توانند این شبه نقد را با صدای بلند فریاد بزنند. همان طور که گلایه از چاله چوله های خیابان ها یا بالا بودن قیمت ها یا قانون گریزی مردم، نقدهای مجاز و حتی ضروری اند، نقد بی توجهی تحقیقات و دانشگاهیان به مشکلات جامعه و مردم هم مجاز و حتی ضروری است.

✅ اما واقعیت از قضا اینست که تحقیقات دانشگاهی در ایران بی توجه به مشکلات جامعه و مردم نیست. کجا و کدام پایان نامه، رساله و گزارش تحقیقاتی می شناسیم که موضوع آن ایران و مشکلی از مشکلات جامعه و تاریخ و فرهنگ و زبان و انسان ایرانی نباشد؟ از استثناها بگذرید و روند حاکم بر تحقیقات دانشگاهی را در نظر بگیرید.

🔻بیش از سی سال است که سروکارم با دانشگاه ها و مراکز پژوهشی است. بدون تکیه بر آمار و اطلاعات کشف این نکته دشوار نیست. کافی است مجلات علمی و پژوهشی (جایی که نتایج تحقیقات دانشگاهی در آن نشر می شود) را نگاه کنیم و می بینیم جریان غالب و مرسوم در مقالات این مجلات مشکلات جامعه و فرهنگ ماست. مقایسه هم کنیم به همین نتیجه می رسیم. مجلات انجمن جامعه شناسی ایران یا انجمن مطالعات درسی یا هر مجله دانشگاهی دیگری را با مجلات بین المللی علوم اجتماعی مقایسه کنیم. چون با این مجلات سروکار دارم می گویم سهم مقالاتی که با مشکلات جامعه ایران سروکار ندارد در این دو مجله تقریبا صفر است.

✅ چیزی که در فرهنگ تحقیقاتی ایران سیطره دارد نه تنها پرهیز از عمل و دوری از جامعه نیست، بلکه «عمل گرایی کور» است. دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و آموزشی و حتی رسانه ها مروج و مبلغ و متعهد به عمل گرایی کور هستند.

🔻بله، تحقیقات و نوشته جات دانشگاهی هنوز کمک شایسته و بایسته ای به جامعه ما نکرده اند. این نقد بجاست. اینجا نیمی از مسئله نظام حکمرانی است که مشتاق بهره گیری از «ذخیره دانایی» کشور نیست و مواجهه ایدئولوژیک با جامعه دارد و نه عقلی. و نیم دیگر مسئله، کیفیت و چگونگی تحقیقات و نوشته جات هستند که نتوانسته اند خلاقانه و نقادانه، افق گشایی کنند و نظام حکمرانی و جامعه را ناگزیر از اندیشیدن سازند.

🔻 چرا نتوانسته اند؟ واضح است چون تأکید بر «عمل گرایی کور» نمی تواند «دانش اثربخش» و «عقل راهگشا» و «علم رسیده» خلق کند. دانشجویان و محققان برای این که خرشان از پُل نظام اداری، ممنوعیت های ایدئولوژیک و سیاسی و موانع منفعتی شان عبور کند به راحتی موضوع تحقیق شان را ایران و «آسیب شناسی» چیزی یا «گردآوری آمار» در زمینه ی جامعه ایران انتخاب می کنند. اما بعد از آن نیز ناگزیرند مطابق گفتمان عمل گرایی کور پژوهش شان را پیش ببرند و پذیرای «سوگیری های شناختی» این گفتمان باشند.

✅ روان شناسان و متخصصان علوم اعصاب در دهه های اخیر نشان داده اند مغز و سیستم ادراکی و عصبی انسان ها هنگام درک و شناخت امور درگیر خطاها و سوگیری هایی می شود که مانع قضاوت و داوری درست افراد می شود. اگر عمل گرایی کور را شکلی از سیستم ادراکی و شناختی بدانیم، سوگیری های شناختی آن را می شود تشخیص داد.

🔻عمل گرایی کور ، شکلی از «سوگیری تنزیل هذلولی» است؛ سوگیری که نتایج کوتاه مدت را به دستاوردهای بلندمدت ترجیح می دهد. نقد را چسبیدن و نسیه را به هیچ گرفتن. تاریخ علم، تقریبا تاریخ نسیه هاست. در نظام دانشگاهی و تحقیقاتی امروز ما تنزیل هذلولی به طور سیستمی در آموزش و پژوهش حاکم شده و حتی ارزش مهم دانسته می شود. دانالد گیلیس در کتاب «پژوهش چگونه باید سامان یابد» (۱۳۹۶) نشان می دهد نگاه نقد و فوری به تحقیق، می تواند شبه علم را جایگزین علم کند. گیلیس توضیح می دهد نتایج علم را صرفا در چشم انداز تاریخی بلند مدت می شود ارزیابی کرد.

🔻عمل گرایی کور، دچار «سوگیری اثر تأخر» است. سیستم صرفا به رویدادها و تجربیات تازه رخ داده توجه می کند و اتفاقات گذشته را کم یا بی ارزش می شمارد. جهان انسانی و اجتماعی، تاریخمند و زمانمند است. نادیدن گذشته و رویداد محور کردن پژوهش، تقلیل کار علم به فعالیت های روزنامه نگارانه و رسانه ای است. اثر تأخر، «علم نمایشی» را جایگزین «علم اصیل» می کند.

🔻عمل گرایی کور، دچار «سوگیری تأیید خود» است؛ این که صرفا علم و تحقیق را برای تأیید خود می خواهد و تحمل نتایج تحقیقاتی را ندارد که نقاط ضعف آن را آشکار کند. در عمل گرایی کور، نقد حکم سیاه نمایی دارد و وظیفه دانش سفید نمایی است. قصه همان «کوری سفید» در رمان «کوری» ژوزه ساراماگوست.

✅ می توان درباره شکل های متعدد سوگیری های گفتمان عمل گرایی کور بحث کرد. قصدم تنها اینست که مسئله عمل گرایی کور را بیان کنم و تحلیل جنبه های گوناگون این امر نیازمند مطالعه و متن مستقلی است.

🔻مواجهه با عمل گرایی کور نیازمند توسعه خرد نظری و نقاد است. تا «خِرد» و «اندیشه ورزی نظری» در ایران پا نگیرد و توسعه نیابد، دانشگاه در ایران همچنان پا در هوا خواهد ماند و «توسعه علمی» نیز بسان فانتزی برای خیال بافی های بی پایان در گفتار ها و گفتمان های عمومی و دانشگاهی پُر بسامد تکرار خواهد شد.

✅ عباس کاظمی در کتاب خواندنی اش «سفر نظریه» (۱۴۰۱) شرحی از چگونگی و چرایی «مسئله نظریه گریزی» در دانشگاه ایرانی می دهد؛ مسئله ای که من نیز در کتاب «زندگی سراسر فهم مسئله است» (۱۳۹۹) و نوشته های دیگرم به آن پردخته ام. قصه سر راست و روشن است؛ در دانشگاه ایرانی از توضیح و تفسیر «چیستی» و «چرایی» و «چگونگی» پدیده ها سرباز می زنیم؛ و اهمیتی جدی برای «فهمیدن» امور قایل نیستیم؛ و میدان اندیشه را برای «رقابت نظری» یا به تعبیر فرهنگ رجایی «معرکه آراء» باز نمی کنیم.

🔻کشمکش ها، اگر کشمکشی کلا در میان باشد، بر سر «مواضع سیاسی و ایدئولوژیک» و «منافع شخصی» است و نه مواضع معرفت شناختی و «جنگ پارادایم ها». به تعبیر علی پایا «زیست بوم عقلانیت» در دانشگاه های ما ضعیف است؛ و میل جدی برای انباشت انتقادی دانش نداریم و به شیوه ای نقادانه در امتداد یکدیگر نمی اندیشیم.

✅ اندیشه ورز کسی است که مسئله ای را در امتداد سنت فکری به منظور شناخت چیستی و چرایی و چگونگی آن می کاود و می کوشد با مفاهیمی روشن و دقیق آن مسئله را صورت بندی کند. چنین اندیشه ای در قید این نیست که «نیاز فوری» را پاسخ دهد و «نتایج اقتصادی و سیاسی کارش هدایت کننده فرایند اندیشه ورزی او نیست».

🔻چنین اندیشه ورزی از نفس اندیشیدن لذت می برد و باور دارد که سودمندی کار فکری در خود آن است و نه چیز دیگری. این سخن به معنای جدا بودن نظر و عمل نیست، بلکه نظرورزی ماهیتا کاری عملی است؛ زیرا به انکشاف و آشنایی زدایی از واقعیت ها می انجامد و موجب تعامل و گفتگوی عقلانی و انتقادی می شود و این کار عمیق ترین شکل مداخله در زندگی و جهان است. البته «مداخله ای شتابزده» نیست و پیامدهای واقعی و عینی آن در بستر تاریخ ظهور می یابد.

✅ عمل گرایی کور، شیوه ای از اندیشیدن است که ثمره آن علم نارس و پیامدهای آن شتابزدگی، قضاوت های نادرست و سوگیرانه و سیاست ها و نهادهای ظاهرا فعال و گاه بیش فعال اما همراه با نتایج مخرب است. عمل گرایی کور با درک نظری پدیده سر ستیز دارد و آن را همچون خصمی می پندارد که موجب مرگش می شود.

🔻امیل دورکیم دانش نظری را «دانش مقدس» می دانست، و معتقد بود همان طور که ادیان شناختی از انسان و جهان و هستی ارایه می کنند که هدف نهایی آن فایده ی مادی نیست، بلکه رشد معنوی بشر است؛ علم نیز مانند دین اولا «برای دیدن امر فراسوی فردی»، و ثانیا «برای برقراری ارتباطاتی میان جهان های مادی و غیرمادی» به کار می رود (ویلاهان ۱۰۱:۱۳۹۶).