چرا باید باسواد شویم؟ (۲)

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی با عنوان چرا باید باسواد شویم؟ (۲)

🔻 ۱۶ اسفند ۹۹

✅ ایرانیان از گسترش خوانایی و نویسایی دنیای مدرن بسیار استقبال کردند. البته الزام های گوناگونی به وجود آمد که این استقبال را ممکن ساخت. پیدایش روزنامه، شکل گیری حوزه عمومی، پیدایش نظام اداری جدید، پیدایش و گسترش نظام شهری همه الزام می کردند که خوانا و نویسا شویم.

🔻اخیرا مجموعه کتاب هایی با نام «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» منتشر شده و شامل کتاب هایی است که در دوره قاجار و ناصر الدین شاه برای خوانا و نویسا کردن بچه ها نوشتند. جلد اول آن «تأدیب الاطفال» است، نوشته محمود مفتاح الملک مازندرانی می باشد. این مجموعه چندین جلد است. برای کتاب «تأدیب الاطفال»، سید علی کاشفی خوانساری مقدمه بسیار مفصلی نوشته و توضیح می دهد که این اولین کتابی است که ایرانی ها برای آموزش خواندن و نوشتن بچه ها نوشته اند.

🔻این گنجینه و مقدمه آن برای آشنایی با چگونگی مواجهه ما با خوانایی و نویسایی بسیارخواندنی و جذاب است. نکته ای که منظورم در اینجاست توجه به این است که تا پیش از این تاریخ ما برای آموزش سواد به کودکان هیچ کتاب و متن راهنمایی نداشتیم. از این تاریخ است که ما به فکر سوادآموزی کودکان افتادیم.

✅ نوشتن و خواندن دو روی یک سکه و در هم تنیده ای اند و مولفه های ساختاری دنیای مدرن هستند. مدرنیته و تجدد آن را ایجاد کرده است. بخشی از وعده رستگاری دوران مدرن به حساب می آیند. علاوه بر نظام مدرسه ای و اداری در حوزه عمومی، مطبوعات و بعدا نظام اداری و بعد حتی پیدایش ژانرهای جدید در زبان مثل ادبیات کودک و نوجوان، نهادهای فرهنگی هستند که برای خوانایی و نویسایی انسان مدرن به وجود آمدند.

🔻البته همان طور که اشاره شد بحث نوشتن ریشه های تاریخی وسیعی دارد و باستان شناسان در این باره تحقیقات وسیعی انجام داده اند. دنیز اشمانت- بسرات در کتاب «نگارش چگونه پدید آمد» اطلاعات شگفتی از زمینه های پیدایش خط و نوشتن در جهان ارائه می کند که تماما به کمک مواد باستان شناسانه این اطلاعات تهیه شده اند. از هزاره چهارم قبل از میلاد، یعنی حدود شش هزار سال پیش، زمینه نگارش و خط آغاز می شود و توسعه پیدا می کند. یکی از خاستگاه های پیدایش خط منطقه بین النهرین و خاور نزدیک (عرق) است. خط میخی که اولین خط است در عراق پدید آمد.

🔻پیدایش خط و سپس اختراع الفبا سرشت و سرنوشت انسان را کاملا دگرگون کرد. این دگرگونی بسیار عمیق تر از پیدایش الکتریسته یا رایانه ها بود. پیدایش خط به تعبیر اشمانت-بسرات «باعث شد که بتوان اطلاعات را ذخیره کرد» و «اتکای به سنت شفاهی را پایان بخشید» و امکان بشر برای «دقت منطقی و عمق تفکر» را بسیار بالا برد (اشمانت-بسرات ۱۳۹۵: ۹). الفبا معنای تازه ای از انسان بودن ارائه داد. در دنیای مدرن نیز نوشتن و خواندن نقش بنیادی در شکل دادن جهان مدرن و سوژه معاصر داشته است.

✅ اساسا نه تنها مدرنیته بلکه انسان بودن پیوند زیادی با مقوله نوشتن دارد. گویی یکی از مهارت های وجودی ماست. قابلیت خواندن و نوشتن بیش از مهارت(skill)، نوعی ظرفیت(capacity) و قابلیت(competency) و شایستگی است. حیوانات ممکن است چیزهایی را درک کنند و ارتباطاتی را برقرار کنند، اما قابلیت خواندن و نوشتن ندارند. به همین دلیل خوانایی و نویسایی برای انسان بودن و انسان شدن ما آدم ها بسیار مهم است.

🔻ما انسان به دنیای نمی آییم، مستعد انسان شدن هستیم. به این معنا که مجموعه ای از قابلیت های انسان شدن در ما نهفته است که این استعدادها در مسیر زندگی اجتماعی می توانند بالفعل شوند یا نشوند.

🔻 به لحاظ تاریخی پیش از مدرنیته هم خوانایی و نویسایی برای بشر اهمیت داشته است. آن طور که می دانیم همه ادیان بزرگ الهی با کتاب سروکار دارند. از دین زرتشت و کتاب اوستا و گات ها و انجیل و تورات تا قرآن مجید. ادیان هم از راه کتابت به پرورش آدم ها پرداخته اند. به این معنا که انسان شدن ما پیوند جدی با این قابلیت دارد که چه قدر درک مطلب داشته باشیم و متنی را بنویسیم و چه قدر بتوانیم بنویسیم.

✅ خواندن و نوشتن بخشی از ظرفیت ما برای پرورش وجودی ماست. ظرفیت وجودی در واقع بسیاری از ظرفیت هایی است که به آن ظرفیت اخلاقی می گوییم. لوییس کاروائانا در کتاب «علم و فضیلت» توضیح می هد که چه طور فعالیت فکری و علمی همین خواندن، نوشتن، یاد دادن، یاد گرفتن و استدلال کردن واجد فضیلت اخلاقی هستند. یعنی مثل مهربانی، عشق، دگرخواهی از خود گذشتگی، صداقت و فضیلت هایی که باآن ها آدم می شویم. کار دانشگاهی این طور است. کار نوشتن هم همین طور است.

🔻لیندا زاگزبسکی نیز در کتاب «فضایل ذهن» فضیلت های ادبیات و خواندن و نوشتن را شرح مفصل داده است. زاگزبسکی معتقد است ادبیات و همین عمل خواندن و نوشتن و آموختن با مجموعه وسیعی از فضیلت ها و اهداف ما برای سعادتمند شدن ارتباط تنگاتنگ هستی شناختی دارد. خواندن و نوشتن صرفا مهارت یا قابلیت برای کسب و کار و و پیدا کردن شغل و مهارت ابزاری نیست، بلکه خوانایی و نویسایی پاره ای از ارزش های وجودی ماست.

🔻خوانایی و نویسایی فضیلت های زیادی دارند. جان نیکسون نیز در کتاب «به سوی دانشگاه با فضیلت » بیان می کند که فعالیت هایی که در دانشگاه انجام می دهیم یعنی همین خواندن، نوشتن، گوش دادن، استدلال کردن، تحقیق، بحث کردن، و پرسش کردن ا با فضیلت های صداقت، درستکاری، اعتماد، بزرگواری، بزرگ منشی و فداکاری و احترام پیوند دارند.

🔻در فرهنگ مردم ما نیز این تصور هست که «انسان با سواد، فردی فرهیخته است». خواندن و نوشتن مهارت مکانیکی و ماشینی نیست. باسواد، آدم فرهیخته ای است که منش ویژه ای دارد و انسانی قابل اعتماد و محترم متشخص و دوست داشتنی است.

🔻«باسواد» تصادفا این معانی را به خود نگرفته است. تاریخ چند هزار ساله زندگی بشر این طور است. در گذشته در فرهنگ ما آدم های باسواد القاب ویژه ای مانند ملا و میرزا داشتند. ملا یعنی آدمی که بسیار خوانده است. میرزاها کسانی بودند که شایستگی های خاصی داشتند. خواندن و نوشتن دلالت های بسیار فراتر از داشتن «مهارت شناختی» است.

✅ یکی از مشهورترین نظریه پردازان حوزه سواد و نوشتن برایان استریت است. به اعتقاد او خوانایی و نویسایی امری اجتماعی و فرهنگی و چیزی فراتر از مهارت شناختی است. برایان استریت در آغاز کارش، در ایران پژوهش کرد. او در سال ۱۹۷۵ برای نوشتن رساله دکتری به ایران آمد و در منطقه ای مرزی بین ایران و افغانستان پژوهشی انجام داد. کتاب او به نام «سواد در نظریه و عمل» اخیرا به فارسی ترجمه شده است. برایان استریت مطالعات سواد (literacy studies) را توسعه داد. او نشان داد سواد محصول تعامل افراد در بافت های اجتماعی و فرهنگی است و دلالت های وسیعی دارد و جهان بینی و ایدئولوژی و فرهنگ با مقوله خواندن ونوشتن در هم تنیده شده است. به همین دلیل افراد صرفا با مدرسه رفتن خوانا و نویسا نمی شوند.

🔻می بینیم که میلیون ها نفر مدرسه می روند، اما خواندن و نوشتن و «کاربردهای سواد» را نمی آموزند و سواد برای آن ها تبدیل به کنش اجتماعی نمی شود. همین امسال (۱۳۹۹) سازمان سنجش اعلام کرد ۴۶ درصد از داوطلبین علوم انسانی در درس فارسی عمومی (یعنی خواندن و نوشتن) عملکردشان صفر یا منفی بوده است. برایان استریت گفت عمل خواندن و نوشتن بسیار فراتر از این است که فکر کنیم خودکار و کاغذ به کسی بدهیم و الفبا را به او بیاموزیم او باسواد می شود. خواندن و نوشتن با مجموعه وسیعی از ارزش ها، باورها، جهان بینی، مذهب و آداب و رسوم و کلیت تاریخ و فرهنگ و سیاست مردم سروکار دارد.