🔸محمد امین قانعی راد: انسان دانشگاهی کامل ایران🔸

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی با عنوان

🔸محمد امین قانعی راد: انسان دانشگاهی کامل ایران🔸

✅ روزنامه سازندگی، ۲۸ خرداد ۹۶

✅ دکتر سید محمد امین قانعی راد به جهان باقی شتافت. این خبری بود که ناگهان به گوش همه رسید و بازتاب وسیعی در میان دانشگاهیان و فرهیختگان و فعالان مدنی داشت.

🔻در زمان کوتاهی انبوهی از یادداشت ها، سخنان، سروده ها، ستایش ها، و فیلم ها درباره او یا از نوشته ها و کارهایش در رسانه ها و فضای مجازی منتشر شد. بسیاری از بهترین و شریف ترین فرهیختگان این مرز و بوم درباره اش سخن گفتند و بعد از این هم سخن ها خواهند گفت و نوشت و چه بسیار آثار هنری و ادبی به یاد و با نام او ساخته خواهد شد. این ها همه چیزی نیست جز بازتاب روح بزرگ و بزرگواری که در تمام طول عمرش صادقانه و عاشقانه و عارفانه و عالمانه زیست.

🔻 اما اکنون که امروز او را برای وداع همراهی می کنیم و آخرین روز حضور او در این جهان خاکی است، به این بیندیشیم که چرا روح بلند و نام نیک استاد ما چنین به سرعت بر زبان ها افتاده و دل ها چنین مشتاق او شده است.

✅ من بیش از بیست سال است که با او دوست و همسخن و همراه بوده ام و با اندیشه و آثار او آشنایی دارم می خواهم براساس شناختی که از او دارم نه تنها ادای دین به این رفیق و استاد نازنینم کنم بلکه مهمتر آن می خواهم با بیان برخی ویژگی ها و خدمات او نشان دهم که علی رغم سیطره نگاه بدبینانه و خصمانه ای که درباره علوم اجتماعی در ایران امروز وجود دارد، شخصیت های بزرگ و خدمتگذار و اندیشمندانی اصیل و تأثیرگذاری چون استاد محمد امین قانعی راد در همین آکادمیای علوم اجتماعی بودند و هستند که باید به آنها توجه کرد.

✅ استاد محمد امین قانعی راد از نوادر مردان شریف و نجیب دانشگاهی ما بود که او را می توان نمونه ای کامل از انسان دانشگاهی در طراز جهانی نامید. اما این که او را در جامعه ما چنین جایگاهی میان افراد و گروه های مختلف از رشته ها و حوزه های گوناگون پاس می دارند و اکنون با چشمی غمگین و دلی اندوهناک برایش ثنا و ستایش می گویند و می نویسند به دلایل زیر است.

🔸 قانعی راد «جامعه شناس» بود. او را آقای جامعه شناس خطاب کرده اند و چه لقب درست و برازنده ای برای اوست. او به این هویت خود افتخار می کرد و همین نیز باعث شد تا افتخار جامعه شناسی ایران شود و بماند. همه آنها که او را می شناسد می دانند که او با صراحت و سخت کوشی و علم و درایت هر چه تمام از علوم اجتماعی سخن می گفت و از آن دفاع می کرد. در زمانه ای که این علوم همچون دانشی بیگانه، ضد دین، سکولار و مغایر گفتمان رسمی تلقی میشد و می شود، قانعی راد خود را جامعه شناس می دانست و به آن می بالید و برای آن می جنگید.

🔻 بارزترین اقدام او قوام و دوام بخشیدن به انجمن جامعه شناسی ایران بود، نهادی که دست کم بیست سال قانعی راد برای آن کوشش کرد و تا آخرین لحظه حیاتش از آن سخن گفت.

🔸قانعی راد ایرانی بود و ایراندوست. شاید گفتن چنین سخنی بیهوده به نظر آید. اما واقعا چنین نیست. در زمانه ای که بسیاری از افراد تلاش می کنند تا جامه ای ایدئولوژیک متناسب گفتمان رسمی به تن کنند تا از این طریق برای خود فرصتی بسازند و نان و آبی به دست آورند، دوست داشتن ایران هنری بزرگ است. قانعی راد در ایران به دنیا آمد، در همین سرزمین ماند و زیست و برای آبادی و آزادی آن مبارزه کرد. قانعی راد عاشق ایران بود و برایش ایران زمین با تمام پست و بلندی ها، فرازو نشیب های تاریخی، ضعف ها و قوت های اقتصادی، اضطراب ها و زیبایی های انسانی، و تمام آدم هایش از هر دین و آیین و با هر زبان و سبک زندگی محترم و عزیز بود. قانعی راد به ایران می اندیشید و برای ایران زندگی می کرد و خود را با افتخار ایرانی می دانست و از این که زادگاهش ری و تهران است نیز با غرور یاد می کرد و نگران این بود که تهران با سیاست های نادرست مدیریت شهری اش تمام نشود.

🔸قانعی راد «انسان دانشگاهی» در معنای دقیق و اخلاقی آن بود. او زیست دانشگاهی داشت نه صرفا مدرک دانشگاهی. قانعی را محقق دقیق و تیزبین و وفادار به ارزش های علمی و دانشگاهی بود. انبوه مقالات و کتاب های او گواه صادقی برای تأیید اهمیت علمی و تحقیقاتی او بود. در نوشتن دقیق و خلاق و عالمانه بود. اما او دانشگاهی بودن را صرفا به ایفای نقش های پژوهشی اش محدود نمی کرد.
🔻قانعی راد «شهروند آکادمیکی» بود که «مسوولیت های مدنی» اش را خوب می شناخت و به آن به صورت تمام و کمال عمل می کرد. نه تنها در انجمن جامعه شناسی به نحو بی ریا و فداکارانه تلاش می کرد، بلکه در بسیاری از نهادهای خیریه و مدنی فعال بود و بدون چشمداشت مادی وقت و انرژیش را صرف می کرد. انجمن صلح، انجمن های مسائل اجتماعی، انجمن های زیست محیطی، سازمان خیریه آلا و انجمن های متعدد مدنی و خیریه او را خوب می شناختند و از همکاری ها و پشتیبانی هایش بهره می بردند.

تعداد پرشماری از همایش های مدنی را برگزار و مدیریت کرد و در آن سخنرانی نمود و برای شان نوشت.
🔸قانعی راد «مرد عمل» بود. او مباحث سیاست اجتماعی را خوب می دانست و سال های طولانی در وزارت بهداشت، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، و وزارت علوم به عنوان کارشناس و نیروه متخصص در برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها شرکت فعال داشت. در بسیاری از شوراهای اداری و تخصصی هضویت داشت و به آنها مشاوره میداد. در بسیاری از شوراها در کنار او بودم و میدیدم که چقدر صمیمانه، قاطعانه، عالمانه و صادقانه بحث می کند، سیاست های موجود را به چالش می کشد و برای بهبود اوضاع سخن می گوید و ایده های اجرایی و عملی ارائه می کند.

🔸قانعی راد «مصلح اجتماعی» بود. او علم را برای عمل می خواست و تمام هم و غمش این بود که از علم اجتماعی دانشی بسازد برای ساختن ایران و جامعه آن. برای این منظور او نه تنها در سازمان ها و نهادهای رسمی و مدنی مشورت میداد و مشارکت فعال داشت، بلکه در حوزه عمومی وارد شده بود و فعالان با جامعه و برای جامعه سخن می گفت. او از تمام رسانه ها و راه های ممکن برای حضور و مشارکت گسترده و موثر در حوزه عمومی استفاده می کرد. نام تلگرامش را جامعه شناسی حوزه عمومی گذاشته بود، نامی که برازنده واقعی آن هم بود، زیرا برای مردم و جامعه می نوشت و سخن میگفت.

🔻قانعی راد درباره موضوعات و مسائل جدی و روز جامعه ایران سخن می گفت و می نوشت. طیف وسیعی از موضوعات در کارنامه فکری و تحقیقاتی و سخنرانی ها و یادداشت های مطبوعاتی اود وجود دارد. شاید دشوار و غیر ضروری باشد که بخواهیم در اینجا فهرستی از موضوعات و مسئله هایی که او درباره آنها نوشت و سخن گفت ارائه کنیم. کافیست نام او را در گوگول جستجو کنیم. هزاران هزار صفحه ذیل نام او در دنیای مجازی را مشاهده می کنیم.قانعی را می نوشت، سخنرانی می کرد، برنامه های فرهنگی و کنفرانس ها و نشست های دانشگاهی و عمومی را تدارک می دید، با کنشگران و فعالان اجتماعی و سیاسی همراه می شد، به شهرها و استان های مختلف می رفت و انجمن جامعه شناسی را در سراسر ایران تأسیس و فعال می ساخت، در دانشگاه های کوچک و بزرگ، دولتی و آزاد تدریس می کرد، و در هر جایی که برای ساختن ایران مجال و امکانی بود می رفت و می کوشید.

🔸قانعی راد «معلمی توانا» بود. یکی از وظایف حرفه ای استادان دانشگاه تدریس و تربیت شاگردان است. قانعی راد در این زمینه بسیار توانا و دلسوز بود. در همین ایام کوتاه پس از درگذشتش انبوهی از شاگردانش از شیوه کلاس داری و شاگردپروری او سخن ها گفته اند. با تسلط چشمگیر و دقت نظر و خلاقیت ستودنی که در جامعه شناسی داشت می توانست با اقتدار علمی وصف ناپذیری در کلاس ها حاضر شود. همه شاگردانش با افتخار نوشته اند که حضور در کلاس درس استاد قانعی راد نه تنها آموزنده بود بلکه به آنها هویت می داد. نظریه های جامعه شناسی، جامعه شناسی علم و فناوری، و جامعه شناسی فرهنگی را با تسلط کامل تدریس می کرد.

🔻 استاد سخت گیری بود و نمره را ناموس دانشگاه می دانست که باید با حساب و کتاب دقیق آن را به دانشجویان داد. برای همین تلاش می کرد تا دانشجویان را برای آزمون کاملا آماده کند. اهل بحث و گفتگو بود و دانشجویانش را به گفتگو ترغیب می کرد. اهل خواندن بود و متن های علوم اجتماعی را خوب می شناخت. در کلاس هایش این متن ها را بازخوانی و نقد می کرد. در عین حال دوست خوبی برای دانشجویانش بود.

🔸قانعی راد «ساده زیست» بود. همه دوستانش او را می شناسند که هرگز اتومبیل گران قیمت سوار نشد، هرگز کاسبکارانه با فعالیت پژوهشی برخورد نکرد، هرگز از موقعیت ها و فرصت هایی که داشت برای زراندوزی و کسب و انباشت مال و منال تلاش نکرد. سی سال در آپارتمانی ساده زندگی کرد و هرگز به دنبال افزودن جاه و جلال مادی نرفت. با وجود همه شایستگی هایی که داشت هرگز پست و مقام اداری بالا را جستجو نکرد، و برای رسیدن به درجات دانشگاهی هم خود را به آب و آتش نزد. با وجود شایستگی های کاملی که داشت در سن ۶۰ سالگی به استادی رسید در حالیکه شاگردانش سال ها پیش از او به این درجات رسیده بودند. جلسات و کنفرانس های انجمن جامعه شناسی را با کمترین هزینه ممکن برگزار می کرد و مشهور بود که چند بیسکوبیت ساقه طلایی به عنوان پذیرایی به مهمان میداد و یادآور میشد که قدر این بیسکویت ها را بدانید که انجمن همین را هم بسختی تدارک دیده است!

🔸قانعی راد «مدیری توانا» بود. او صلابت و استواری خاصی داشت. چنان محترم ولی قاطعانه برخورد می کرد که اطرافیانش را شیفته خود می ساخت و همین سرمایه او بود برای هدایت و مدیریت کارهایی که برعهده داشت. سال هایی که رییس انجمن جامعه شناسی بود توانست هر سال لوح انجمن علمی برگزیده کشور را از آن این انجمن کند. در کنفرانس های بزرگ و کوچکی که او دبیر آنها بود همیشه نظم و انضباط ستودنی حاکم بود.

قانعی راد «انسانی شجاع» بود.

او در تمام دوران زندگی دانشگاهیش اندیشمندی مستقل و منتقد بود و هرگز سخنی از روی تملق و چاپلوسی یا برای خشنودی اصحاب زور و قدرت نگفت و ننوشت. سخنرانی ها، مصاحبه ها و برنامه های تلویزیونی او هم اکنون همه در دسترس همگان است و می توان آنها خواند و شنید. او هر جا که لازم بود از صدای افرادستم دیده یا سرکوب شده حمایت می کرد و با زبانی دقیق و دانشگاهی به طرح مسئله می پرداخت و نقدهایش را می گفت و می نوشت. او شجاعت خلاقیت داشت و می توانست آنچه را می داند بگوید و بنویسد.

🔸قانعی راد قانعی راد بود. او توانست در طول عمر نچندان بلندش شخصیتی یگانه و ممتاز خلق کند و معیار و محکی برای دانشگاه معاصر ما شود. قانعی راد را باید در کنار بزرگان معاصر ایران قرار داد آنها که توانستند متفاوت باشند، متفاوت زندگی کنند، و وجودی ممتاز و یکتا از خود بیافرینند.

✅ اکنون ما می توانیم با تکیه بر شخصیت بی بدیل قانعی راد با افتخار از علوم اجتماعی ایران سخن بگویم و او را گواهی بر ابعاد سازنده و تأثیرگذار این علوم در ایران معاصر بدانیم. ما می توانیم از دانشگاه دفاع کنیم و این نهاد را با همه چالش ها و کاستی هایش دوست بداریم زیرا این نهاد می تواند قانعی راد و انسان های بزرگی چون او را در خود پرورش دهد.

🔻یکی از مهمترین برنامه های پژوهشی و دغدغه ها قانعی راد مطالعه و نقد آموزش عالی بود. او را باید از پیشگامان دانشگاه پژوهی در ایران دانست. قانعی راد نه تنها با نوشته هایش کمک شایانی به آموزش عالی کرد، بلکه مهمتر از آن او توانست خود را به عنوان طراز برجسته ای از انسان دانشگاهی ایران بسازد و برای همیشه سرمایه ای نمادین و ماندگار شود. با وجود قانعی راد می توان با افتخار گفت علوم اجتماعی در ایران دانشی شریف و سودمند است که باید آن را گرامی داشت و توسعه داد.