«فرهنگ علمی چیست؟»

گزارشی از سخنرانی دکتر نعمت الله فاضلی با عنوان «فرهنگ علمی چیست؟»، انجمن جامعه شناسی ایران، بهمن ماه ۸۳

دکتر فاضلی در این سخنرانی، فرهنگ دانشگاهی را الگوی معانی نهفته در صور نمادین، از جمله کنش‏ها، گفته‏ها و تمامی مقولات معنادار می داند که افراد دانشگاهی به کمک آن با هم ارتباط برقرار می‏کنند و در تجارب، دریافت‏ها و باورهای مشترک با یکدیگر سهیم می‏شوند. با توجه به این تعریف، فرهنگ دانشگاهی به صورت زبان ویژه، فضای نمادین، آیین‏های دانشگاهی، عرف و مقررات و به طور کلی نمادهای خاص، عینیت و تبلور می‏یابد و مهمترین کارکرد آن تعیین و ایجاد نوع خاص هویت برای انسان دانشگاهی است.جامعه‏پذیری دانشگاهی، انواع پاره فرهنگ‏های متعدد همچون فرهنگ سازمانی، فرهنگ دانشجویی، فرهنگ کارکنان، فرهنگ علم و فرهنگ یادگیری را به افراد مختلف منتقل می‏سازد. برای مثال می‏توان گفت فرهنگ یادگیری در جوامع گوناگون برحسب عوامل تاریخی، مذهبی و فرهنگی با یکدیگر متفاوت است.

فرهنگ علمی چیست؟ عنوان سخنرانی دکتر نعمت‏ اله فاضلی عضو هیأت علمی و معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی در انجمن جامعه شناسی ایران در روز بیست و هشتم بهمن ماه ۱۳۸۳ بود. این سخنرانی به دعوت گروه علمی ـ تخصصی جامعه ‏شناسی علم و تکنولوژی در سالن کنفرانس انجمن جامعه‏ شناسی ایران انجام شد. 

دکتر فاضلی ابتدا با توجه به آراء رونالد رابرتسون توجه اخیر به ”رویکرد فرهنگی“ را مورد بحث قرار داد.
”جامعه ‏شناسان تا سال‏های ۱۹۲۰ توجه خاصی به مفهوم فرهنگ داشتند و برای مثال این توجه را در آثار برخی اندیشمندان برجسته این حوزه چون وبر، زیمل، و پارسونز می‏توان پیدا کرد. اما در دهه‏ های بعد عامل فرهنگ، به عنوان عامل تعیین‏ کننده و متغیری مستقل در تبیین پدیده ‏های اجتماعی مورد غفلت قرار گرفت و به فرهنگ تنها به عنوان متغیری تابع و تأثیرپذیر توجه شد..
دو دهة اخیر را می‏توان دوران ”گشت فرهنگی“ نامید. در این دوره فرهنگ مجدداً به عرصة تبیین ‏گری بازگشت. این گشت از چند عامل همچون تغییر شیوة تعامل بین انسان‏شناسی و جامعه‏ شناسی، محو مرزهای رشته‏ ای و گسترش رویکرد بین رشته ‏ای و فرا رشته ‏ای، اهمیت یافتن نقش فرهنگ در مناسبات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و بالاخره گسترش رهیافت فرهنگ ‏گرا در علوم اجتماعی تأثیر می‏ پذیرفت. دومین محور مورد بحث دکتر فاضلی چگونگی توجه به حوزة مطالعات آموزش عالی از دهة ۱۹۶۰ بود. توده‏ای شدن آموزش عالی و تبدیل دانشگاه از یک نهاد محدود به یک فضای اجتماعی عمومی‏تر با کارکردهای گسترده ‏تر، یکی از عوامل ضرورت یافتن مطالعات آموزش عالی بود. بدین ترتیب دانشگاه به عنوان یک موضوع اجتماعی در کانون مطالعات آموزش عالی قرار گرفت و توجه به جنبة فرهنگی این نهاد، موجب شد رویکرد جدیدی به دانشگاه و فرهنگ از ۱۹۹۰ با عنوان ”فرهنگ دانشگاهی“ مطرح شود.
در مورد رابطة علم و فرهنگ سه دیدگاه عمده وجود دارد؛ براساس اولین دیدگاه، علم و فرهنگ هیچ نسبت خاصی با همدیگر ندارند زیرا هر یک از آنها محتوا و منابع خود را دارد. در دومین دیدگاه، فرهنگ و علم دو پدیدة مستقل هستند که داد و ستدهایی با همدیگر دارند. اما در دیدگاه سوم به عنوان یک رویکرد متأخر، علم به عنوان پاره‏ای از فرهنگ و اساساً نوعی فرهنگ شناخته می‏شود.
فاضلی تعاریف مختلفی از مفهوم فرهنگ ارایه داد و انواع تعاریف پیشین و پسین، واقع‏گرا و آرمان‏گرا را از یکدیگر تفکیک کرد.
به گفته وی، فرهنگ دانشگاهی را از چند منظر می‏توان تعریف کرد؛ این فرهنگ را می‏توان با نگاه سازمانی و با توجه به سازمان حرفه ‏ای دانشگاه، به عنوان یک فرهنگ سازمانی و فرهنگ حرفه‏ ای معرفی کرد، از این منظر فرهنگ دانشگاهی به نظام باورها، انتظارات و اعمال فرهنگی در زمینه چگونگی عمل و رفتار دانشگاهی گفته می‏شود.
اما در یک تعریف انسان شناختی می‏توان فرهنگ دانشگاهی را الگوی معانی نهفته در صور نمادین، از جمله کنش‏ها، گفته‏ ها و تمامی مقولات معناداری دانست که افراد دانشگاهی به کمک آن با هم ارتباط برقرار می‏کنند و در تجارب، دریافت‏ها و باورهای مشترک با یکدیگر سهیم می‏شوند. با توجه به این تعریف، فرهنگ دانشگاهی به صورت زبان ویژه، فضای نمادین، آیین‏های دانشگاهی، عرف و مقررات و به طور کلی نمادهای خاص، عینیت و تبلور می‏یابد و مهمترین کارکرد آن تعیین و ایجاد نوع خاص هویت برای انسان دانشگاهی است.
فاضلی هویت دانشگاهی را دارای سه سطح متمایز از یکدیگر دانست و گفت: در اولین سطح فرد از دانشگاه محل کار خود هویت می‏گیرد. وقتی فردی می‏گوید من استاد دانشگاه تهران هستم، در اصل دانشگاه محل خدمتش به او اعتبار و پرستیژ می‏دهد. دومین سطح به هویت رشته‏ای باز می‏گردد؛ هریک از رشته‏های دانشگاهی متناسب با اهداف، روش‏ها، اصول و کاربردهای خود، نظام ویژه‏ای از ارزش‏ها و باورها را تشکیل می‏دهند. برای مثال علوم محض، علوم انسانی، علوم فناورانه و علوم اجتماعی کاربردی، هریک دارای هویت رشته‏ای و ویژگی‏های فرهنگی خاص خود می‏باشد. سومین نوع هویت دانشگاهی، هویت جهانی دانشگاهیان است که بین تمام رشته ‏ها، تخصص‏ها و گروه‏های دانشگاهی مشترک است. هویت جهانی دانشگاهی دارای دو عنصر یا مولفة اصلی است: استقلال دانشگاهی و آزادی دانشگاهی. این دو مفهوم از بدو شکل‏ گیری دانشگاه مدرن، ارزش‏های پایه‏ای آن را تشکیل می‏دادند و اجتماع جهانی علم و جامعة مدرن نیز این ارزش‏ها را تاکنون به رسمیت شناخته است.
نعمت‏اله فاضلی در بخش دیگری از سخنان خود به بررسی مجموعه تحولات تاریخی، اجتماعی، فکری و فرهنگی که بستر تکوین فرهنگ دانشگاهی مدرن در جامعه غرب را تشکیل می‏دادند، پرداخت و در این میان به تحولات و ارزش‏هایی چون عقلانیت، صنعتی شدن، اندیشه ترقی، سرمایه‏ داری، دموکراتیزاسیون، لیبرالیسم، فردگرایی، شهرنشینی، جامعة رفاه، علم‏گرایی، نسبیت‏گرای، تجربه‏گرایی، شک‏گرایی، تکنولوژی‏های ارتباطی، تفکیک ‏پذیری نهادی، فرهنگ رشته‏ای، تخصصی شدن، جهانی شدن و توده‏ای شدن اشاره کرد.
وی سپس نحوة انتقال فرهنگ دانشگاهی از طریق فرآیند جامعه‏پذیری دانشگاهی را مورد بحث قرار داد و گفت: جامعه‏ پذیری دانشگاهی برخی از ارزش‏ها و توانمندی‏های کانونی همچون توانایی کار جمعی و فهم فرهنگی، خویشتنداری بالا، درک متقابل و توجه به نظم را به اعضای اجتماع علمی منتقل می‏کند. جامعه‏پذیری دانشگاهی، انواع پاره فرهنگ‏های متعدد همچون فرهنگ سازمانی، فرهنگ دانشجویی، فرهنگ کارکنان، فرهنگ علم و فرهنگ یادگیری را به افراد مختلف منتقل می‏سازد. برای مثال می‏توان گفت فرهنگ یادگیری در جوامع گوناگون برحسب عوامل تاریخی، مذهبی و فرهنگی با یکدیگر متفاوت است.
”در هر جامعه‏ای روش آموزش و یادگیری، تلقی افراد از معلم یا استاد و این که دانش را چه بدانیم و چه چیزهایی را چگونه بیاموزیم و به طور کلی هدف آموزش و پرورش، برگرفته از سبک‏های مختلف آن جامعه است که آن را از جوامع دیگر متفاوت می‏سازد“.
دکتر فاضلی در ادامه گفت: به طور کلی دو فرهنگ یادگیری مختلف وجود دارد؛ فرهنگ فردگرا و فرهنگ جمع‏گرا. فرهنگ فردگرا، نظام یادگیری فعال و مشارکتی و مبتنی بر فردیت را شکل می‏دهد و عقیده بر این است که علم در نهایت باید در مغز فرد تولید شود و بنابراین نیروهای مولد با ذهنی خلاق و نوآور را باید تربیت کرد. در فرهنگ جمع‏گرا فرد منفعل است و علم را بازتولید و نه تولید، می‏کند. فرد برای طرح دیدگاه‏های شخصی خود اعتماد به نفس کافی ندارد. تجربة زیستة خود را قبول نداشته و آن را به عنوان منابع دانش جدی نمی‏گیرد.
فاضلی در سخنرانی خود، با توجه به مطالعات موجود و تجربة فردی خویش، به بررسی تفاوت‏های میان جامعه، فرهنگ و نظام آموزشی بریتانیا و ایران پرداخت.
وی گفت: این تفاوت‏ها باعث می‏شود که دانشجوی ایرانی در بدو ورود به دانشگاه، و حتی گاهی تا مدت‏های طولانی، دچار نوعی احساس سر درگمی شود. انسان‏شناسان این وضعیت فرد تازه وارد در محیط فرهنگی کاملاً متفاوت را ضربة فرهنگی می‏نامند. اتوکلارنبرک در مطالعه خود نشان می‏دهد که تفاوت‏های فرهنگی و تفاوت‏های سبک یادگیری و آموزش و پژوهش در ایران و کشورهای غربی یکی از مهمترین مشکلات در راه پیشرفت تحصیلی دانشجویان ایران است. خانم سندمن ـ گی نیز در پژوهشی که در مورد دانشجویان ایرانی در استرالیا انجام داده، بر این باور است که دانشجویان ایرانی در پرسش کردن و طرح سئوال، کند و آهسته عمل می‏کنند، اما در زمینة پذیرفتن ایده‏هایی که می‏آموزند و به خاطر سپردن و حفظ کردن آنها سریع هستند. این دانشجویان به دلیل تفاوت‏های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی خود ارتباطات محدودی با مردم بومی دارند و در نتیجه از کمک‏ها و حمایت‏ های اندکی بهره‏مند می‏شوند. به نظر سندمن ـ گی، هم استادان راهنما و هم دانشجویان ایرانی در زمینه شناخت و درک وظایف، ماهیت گفتمان‏ های رشته و زمینه مطالعاتی و روشی که باید تعلیم داده، آموخته و به کار گرفته شوند، با مشکلات ناشی از اختلاف فرهنگی مواجه‏اند.
فاضلی با توجه به بررسی‏های مزبور این دو پرسش اساسی را مطرح کرد که چرا دانشجویان ایرانی تمایلی برای مشارکت انتقادی، فعال، جدی در فرایند آموزش و پژوهش ندارند و از مشارکت عمیق می‏گریزند؟ و چرا آنها اعتماد به نفس کافی برای طرح دیدگاه‏های شخصی خود در فرآیند آموزش و پژوهش ندارند؟ طرح این دو سئوال، زمینه‏های گفتگو و مباحثه بین حاضرین در جلسة سخنرانی را فراهم ساخت که این مباحثات با مشارکت آقایان دکتر اعتماد، قانعی‏راد، ذاکرصالحی و ذکاوتی قراگزلو و برخی از دانشجویان حاضر در جلسه ادامه یافت.