🔶چشم گریان و دل بریان عالیه خانم🔶

📝 يادداشت دكتر نعمت الله فاضلي با عنوان

🔶چشم گریان و دل بریان عالیه خانم🔶

✅ ۲۹ تير ۹۸

🔵 “چادر کردیم رفتیم تماشا؛ سفرنامه عالیه خانم شيرازي” است که همین روزهای تابستان (۱۳۹۸) در لندن آن را خواندم. روایتی دلنشین بود از سرآغازهای ایران معاصر، از زندگی روزمره ایرانی ها، از فلاکت عامه مردم تا عیاشی های شبانه روزی دربار و درباری ها.

🔻عالیه خانم با نوشتن این روایت سهمی در ساخت یابی ایران امروز پیدا کرد. حتی اگر همان زمان که آن را تقریر کرد این روایت کمتر خوانده شده باشد، اکنون مخاطبان راستین خود را پیدا کرده است.

🔻ما سپاسگزار رسول جعفریان، زهره ترابی و نشر اطرف هستیم که این سند تاریخی را منتشر کردند. درباره این کتاب خواندنی و ماندنی سخن بسیار می توان گفت و بسیار هم خواهند گفت. حیفم آمد بعد از خواندن این کتاب چیزی درباره آن ننویسم. البته بخاطر داشته باشیم که تفسیر و تعبيرهايي که از این جور کتاب ها می شود، هرگز نمی توانند جای خواندن خود آنها را بگیرند.

🔻سفرنامه ها و زندگینامه ها همیشه واجد
جزئیات و کیفیت هایی هستند که جز با خواندن آنها نمی شود آنها را فهمید یا از آنها لذت برد. من هم نمی خواهم درباره محتوای این کتاب چيزي بنویسم یا آن را معرفی کنم؛ بلکه می خواهم برداشتم از خواندن این کتاب را توضیح دهم.

✅ عالیه خانم شیرازی در چهارم اردیبهشت ۱۲۷۱ (یعنی صد و بیست و هفت سال پیش) کرمان را به قصد انجام فریضه حج ترک می کند و مهمتر از آن تصمیم می گیرد «کتابچه» ای بنویسد و گزارشی از این سفر برای آیندگان که ما باشیم به یادگار بگذارد. عالیه خانم می آید به تماشای جهان جدید، جهانی که «فی الواقع تا آدم نبیند نمی فهمد» (ص ۳۵).

🔻زن ایرانی در موقعیت سنتی اش نمی تواند روی پای خودش بایستد و از مرزهای خانه و زادگاهش دور شود، مگر این که در معیت مردی قرار گیرد. همچنین زن ایرانی سنتی نمی تواند صدای زنانه و اندیشه مستقل خودش را شکل دهد، مگر این که در چارچوب از پیش تعیین شده مرزها و محدودیت های تحمیل شده بر او پذیرای همه انقیادها شده باشد.

🔻اما عالیه خانم قهرمانانه تلاش می کند تا از تمام «قابلیت های ساختاری» نهایت بهره را ببرد و در چارچوب زیارت حج و زیارت عتبات عالیات بدور از سایه سنگین شوهر سفر کند.

✅ در نظر بگیریم که در این لحظه تاریخی هنوز انقلاب مشروطه (۱۲۸۵) رخ نداده است و ایران در آستانه شکل دادن به بزرگترین حادثه تاریخی اش هست، حادثه ای که نشانه «گسست تاریخی» از دوره پیشامعاصر ماست.

🔻در همین حال و هواست که یک بانوی ایرانی می تواند بدون همراهی شوهر و فرزندان، پا در مسیری «همه اش کوه و کُتل و گُدار و رودخانه» بگذارد؛ مسیری که عالیه خانم آن را دائم با «چشم گریان و دل بریان» پیمود. او «شنبه بیست و پنج شهر رمضان المبارک سنه ۱۳۰۹» (قمری) از کرمان شهر تاریخی چند هزار ساله بیرون آمد و سر از بمبئی و مکه و مدینه درآورد و نهایتا به تهران پایتخت مشروطه و تجدد ایران رسید.

🔻 مسيرى که عالیه خانم پیمود، مسیر شکل دادن به هویت امروزی اش بود، مسیر دست یافتن به استقلال رأی، مسیری که باید راهی حج می شد و از دربار شاه هم عبور می کرد تا بتواند خویشتن امروزی اش را پیدا کند. این همان مسیری است که زن ایرانی هم پای عالیه خانم ناگزیر شده است در تمام سده گذشته برای آن مبارزه کند و از صخره های سنگی سنت و از دیوار بلند تعصب خود را عبور دهد.

✅ عالیه خانم هیچ توضیحی درباره شخصیت، زندگی و خانواده اش نمی دهد. حتی نمی دانیم او در چه سن و سالی است. درباره اسم و فامیل او هم چیزی مشخص نمی گوید. زهره ترابی ویراستارکتاب هم چیزی درباره عالیه خانم ننوشته است. اما از نوشته ها و ملاقات های عالیه خانم می شود فهمید که او زن سرشناس و متعلق به خانواده ای بزرگ بوده است. همین که سواد دارد، حج می رود، تنها سفر می کند، با مراجع دینی ملاقات دارد، در دربار ناصرالدین شاه احترام می بیند و با بزرگان دولتی و اشراف نشست و برخاست می کند، همه نشان دهنده ی پایگاه اجتماعی بلند اوست.

🔻اما او درباره خانواده و پدر و مادر و فرزندانش هیچ سخنی نمی نویسد. ارزش ماندگاری عالیه خانم هم به خانواده اش یا نشست و برخاست او با درباریان و بزرگان نیست، بلکه در همین اراده او برای نوشتن است.

🔻شانس با ما و تاریخ ما بوده است که در همان ابتدای سفر «نواب عالی آقای ولی خان» که مقرر بوده است «کتابچه» سفر را در هر منزل تحریر کنند، «تنبلی یاد ایشان را» می گیرد و عالیه خانم خودشان ناگزیر می شوند «شرح حالی» بنویسند که «یادگار بماند». چنین می شود که اکنون ما روایتی زنانه از جاده ها، کاروانسراها، شهرها، حرمسراها، کالسکه ها، حمام ها، بازارها، میهمانی ها، بیماری ها، چاپلوسی ها، فقرها، فلاکت ها و تباهی های در ۱۳۰ سال پیش ایران را دراختیار داریم.

✅ حتی مهمتر از اطلاعات تاریخی ثبت شده در این سفرنامه از همه آدم ها و اشیا و رخدادها، همین نوشتن است، همین که زن ایرانی میدانی می سازد برای نوشتن، آنهم با لحن و زبانی زنانه، این دستاورد باشکوه عالیه خانم است.

🔻عالیه خانم زنی است که می نویسد و «صدایی زنانه» است که از عمق و درون دنیای مردسالار و فرهنگ زن ستیز سنت بگوش می رسد. او از جمله ایرانی هایی است که چشمش به دنیای بیرون باز شده و دیگر تماشای کرمان و اطراف آن برایش کفایت نمی کند.

🔻عالیه خانم از جمله نخستین «زنان معمولی» است که می نویسد، زنی که شاهزاده نیست، از دولتمردان نیست، شاعر و دانشمند یا عالم دینی هم نیست. عالیه خانم زنی از قشر متوسط جامعه است، قشری ای که تازه در شرف شکل گیری است، قشری که مهمترین ویژگی آن همین داشتن سواد، میل آن به نوشتن و ابراز خود، شوقش برای دیدن و شنیدن فرهنگ هاست.

🔻عالیه خانم نماز می خواند، واجبات شرعی اش را بجا می آورد، اما در عین حال در مواجهه با این جهان و زندگی، فعال و خلاق و شجاع است. عالیه خانم در راه بازگشت به ایران سر از قم و طهران در می آورد و مدتی با درباریان و اندرونی ناصرالدین شاه حشر و نشر نزدیک دارد. در اینجا روایت روزنگارش از حوادث دربار و زندگی روزمره شاه، شاهزاده ها، زنان شاه و عیاشی ها و روال ها و رویه های حاکم بر فرهنگ درباری ایران این دوره بسیار خواندنی و شنیدنی است.

🔻همچنین روایت عالیه خانم از بازار طهران و تشریفات و ریخت و پاش های میان اعیان و اشراف با جزئیات دقیق و خواندنی است که بدون آنها نمی توان تاریخ فرهنگی این دوره را نوشت.

🔻 روزنگارهای عالیه خانم جزئیات ارزشمندی از اولین مواجهه های مردم ایران با فناوری ها و کالاهای صنعتی جدید مانند چرخ خیاطی و دیگر مصنوعات فرنگی روایت می کند. براساس آنچه عالیه خانم از «فرهنگ درباری» روایت می کند، می توان بوضوح تبار مصرف گرایی و لذت گرایی امروزی حاکم بر زندگی روزمره شهرنشینان را در همان دربار ناصری جستجو کرد. آنچه خاندان های اشرافی و شاهزاده های قاجاری همچون ارزش های مسلط طبقاتی و اشرافی خود انجام می دادند امروزه به صورت امری همگانی برای طبقه متوسط شهری شده است.