🔶آیا «بسیج عاملان» می تواند افسردگی معرفتی را بزداید؟🔶

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی با عنوان آیا «بسیج عاملان» می تواند افسردگی معرفتی را بزداید؟

✅ ۱۵ خرداد ۹۸

✅ در یادداشت «آیا نسل کلیک دچار افسردگی معرفتی شده است؟» با تکیه بر تجربه زیسته خودم و نتایج تحقیق ذکایی و اسماعیلی (۱۳۹۵) توضیح دادم که دانشجویان ایرانی از یادگیری و دانش ناامید شده یا قادر نیستند محیط و فعالیت های آموزشی و تحصیلی خود را معنادار کنند.

🔻 محمود نجاتی حسینی نیز در تحقیق خود با عنوان «تبارشناسی کلاس درس در ایران» (۱۳۹۶) نشان می دهد که چگونه در دانشگاه های امروز ایران کلاس درس به «ضدکلاس» تبدیل شده است. «ضدکلاس» فضایی است که در آن «تجربه یادگیری» رخ نمی دهد و کلاس فاقد محیط و فضای ترغیب کننده است.

🔻عمق و شدت این چالش را سید مهدی اعتمادی فر در گزارش تحقیق ملی شان از دانشگاه های ایران بهتر و آشکارتر نشان داده است. اعتمادی فر در تحقیق «دانشگاه از منظر دانشجویان» (۱۳۹۶) «فضای دانشگاه های دولتی شهر تهران» (بهترین دانشگاه های ایران) را از طریق مطالعه ای کیفی و در میان «دانشجویان فعال و کنشگر» انجام داده است.

🔻اگرچه هدف این تحقیق معطوف به فعالیت های سیاسی دانشجویان است، اما نکات مهمی در زمینه جنبه های مختلف زیست جهان دانشجویی و دیدگاه های دانشجویان ارائه می کند. اعتمادی فر نشان می دهد «فضاهای دانشگاه» شامل فضای اداری، فضای آموزشی، فضای پژوهشی، فضای دینی، فضای فرهنگی، فضای مدیریتی و فضای سیاسی حاکم بر دانشگاه ها «ترغیب کننده و مشوق دانشجویان نیست».

🔻 نتایج این تحقیق حکایت «فقدان روحیه مشارکت گرایی دانشجویان در فرایند آموزش» (ص ۲۴۸) را در ابعاد مختلف روایت می کند. این گزارش مجموعه وسیعی از موضوعات و عوامل را بحث می کند و «فضای ذهنی» دانشجویان را به ما نشان می دهد.

✅ اگر گزارش اعتمادی فر در زمینه «فضای ذهنی دانشجویان» را با «بیگانگی تحصیلی» ذکایی و اسماعیلی کنار هم قرار دهیم، آنگاه مسأله «افسردگی معرفتی» و واقعیت آن در دانشگاه ها کاملا آشکار می شود.

🔻پرسشی که برخی منتقدان «نسل کلیک» مطرح کردند این بود که «بیان مسأله» و «صورت بندی موقعیت مسأله مند» بدون ارائه «راهبرد راهگشا» سودمندی ندارد. در این گفتار می خواهم پیشنهادات خودم در زمینه مواجهه با مسأله افسردگی معرفتی را ارائه کنم. ایده اصلی که طرح می کنم «بسیج عاملیت» است.

✅ این ایده بنیان های نظری دارد که از تشریح آن در اینجا پرهیز می کنم. تنها به این نکته بسنده می کنم که آرچر نشان می دهد کنش های افراد (عاملان) در مسیر زمان بر «بسط ساختار» ها اثر می گذارد و عاملان می توانند با نوآوری های کنونی شان موجب بسط فرهنگی آینده شوند.

🔻از دیدگاه آرچر «عاملان اين توانايي را دارند که تأثير نظام فرهنگي را تقويت کنند و يا در برابر آن مقاومت نمايند.» بیش از این درگیر بحث های نظری نمی شوم و اجازه دهید رویکرد بسیج عاملیت خودم را توضیح دهم.

✅ دو راهبرد کلی و نظری می توان برای «مسأله افسردگی معرفتی» در نظر گرفت.

🔻 ۱) ایجاد «تحول ساختاری» دانشگاه ها به نحوی که «فضای دانشگاه» دگرگون شود و نوعی «فضای ترغیب کننده یادگیری» در دانشگاه ایجاد شود.

🔻 ۲) «تکیه بر عاملیت» کنیم و نیروهای دانشجویی و استادان «مسئولیت پذیر» و «آگاه» و «دلسوز» را بسیج شوند تا برای بهبود فضای دانشگاه تلاش بیشتر کنند و «اندکی» نسیم امید را به دانشگاه و فضای ذهنی آنها بوزند.

🔻راهبرد سوم هم این است که هم به سوی تحول ساختاری حرکت کنیم هم «بسیج عاملیت» نماییم.

✅ در این زمینه که «ساخت نهادی» سازمان های ایران اعم از سازمان دانشگاه و سایر سازمان ها فاقد کارآیی هستند و مولد اشکال گوناگون فساد و ناکارآمدی، تردیدی وجود ندارد.

🔻همین که براساس «شاخص جهانی فساد» موقعیت ایران روبه بهبودی نیست و هر سال می گوییم دریغ از پارسال و براساس گزارش سال ۲۰۱۸ «سازمان بین المللی شفافیت» در زمره کشورهای ناسالم قرار داریم، کفایت می کند تا موقعیت بحرانی و «حال بد» خودمان را بشناسیم.

🔻راهبرد تحول ساختاری در دانشگاه ها، راهبرد اساسی است اما دست یافتن به آن نیازمند تحولات ساختاری در نظام سیاسی و اجتماعی ماست. از اینرو امید چندانی ندارم که بتوان به این تحول به سادگی دست یافت.

✅ تنها امید واقعی موجود «بسیج عاملیت» و توجه به اصل اگزیستانسیالیستی «وظیفه گرایی» است. برخی تلاش هایی که می توان برای جلوگیری از بحرانی شدن موقعیت کنونی انجام داد فهرست وار بیان می کنم. این تلاش ها در واقع می توانند به بسیج عاملان کمک کند و آنها را در مسیر بسط ساختارها و به تعبیر آرچر «تکوین شکل» آموزش عالی و دانشگاه در ایران قرار دهد.

🔶۱٫ افسردگی معرفتی را رسمیت بخشیم. تلاش برای نشان دادن مسأله و «رسمیت بخشیدن» به موقعیت افسردگی معرفتی و بیگانگی تحصیلی است. برخی تلاش می کنند تا چنین وانمود کنند که «انشا الله گربه است» و «نباید زیادی نگران بود».

🔻کمک کنیم تا مسأله را در ذهنیت جمعی جامعه جابیاندازیم. هنوز آمارهای گسترش کمی تولید مقاله و تعداد دانشجویان و استادان، مانع فهم دقیق بحران حاکم بر «فضای دانشگاه» شده است. سخن گفتن از نسل کلیک و افسردگی معرفتی همچنان ناپذیرفتنی و ناباورکردنی است.

🔻باید تحقیقات دانشگاهی متعدد موجود در این زمینه را به حوزه ی عمومی جامعه و دانشگاه ارائه کنیم و با داده ها، ایده ها و استدلال های روشن، وجدان جامعه را نسبت به موقعیت بحرانی نسل کلیک و افسردگی معرفتی حساس و آگاه سازیم.

🔶 ۲٫واقعیت ها را به گوش جامعه برسانیم. ارائه نتایج تحقیقات در زمینه «موقعیت مسأله مند »کنونی دانشگاه باید با سبک بیانی و شیوه ای باشد که حوزه عمومی را مخاطب خود قرار دهد و همگان بتوانند آن را فهم پذیر کرده و نسبت به این موضع حساس شوند.

🔻 تجربه های متعدد من نشان می دهد که اگر بتوانیم برای مخاطب عمومی به شیوه تأثیرگذار سخن بگوییم، بسیاری از افراد آمادگی دارند تا ما را همراهی کنند.

🔻در بهمن ۱۳۹۷ در مراسم نکوداشت محمود مهرمحمدی سخنرانی ارائه کردم و در آن به نتایج تحقیق فاطمه جواهری با عنوان «سیاست های فرهنگی در دانشگاه های دولتی ایران (۱۳۵۷-۱۳۹۵) و همچنین گزارش زهرا محمدی با عنوان «روایت گرگونی فرهنگی در دانشگاه های ایران» (۱۳۹۶) اشاره کردم. این گزارش ها توجه افکار عمومی را عمیقا به خود جلب کرد. «لحن» و «سبک» سخن گفتن برای «بسیج عاملیت» اهمیت دارد. این نکته را هرگز فراموش نکنیم.

🔶 ۳٫ مأیوسانه از آموزش عالی سخن نگوییم. اگر می خواهیم با «نسل کلیک و مسأله افسردگی معرفتی» مواجه موثر داشته باشیم نباید خود ما افسرده باشیم. واقعیت اینست که آموزش عالی کنونی با همه بحران هایش از بزرگترین دستاوردهای ایران معاصر در مسیر ساختن شدن آن است.

🔻نباید از نظر دور داشت که ما ۱۴ میلیون دانش آموخته داریم و نزدیک به چهار میلیون دانشجو. این جمعیت بزرگ، ایران را عملا «جامعه دانشگاهی» کرده است. ما صدها موسسه آموزش عالی و هزاران مدرس دانشگاهی داریم. اینها همه واقعیت هستند و ظرفیت جامعه ایران. باید به اینها همچون «منابع امید» نگاه کرد. در مقاله «امید اجتماعی و ظرفیت آرزومندی» (فاضلی ۱۳۹۸) به تفصیل توضیح داده ام که منابع امید در ایران وجود دارد. آموزش عالی «منبع معرفتی» امید اجتماعی ماست.

🔶 ۴٫ از انگیزه های مان مراقبت کنیم. به کمک پیشرفت های فناورانه، امروزه تعداد قابل توجهی از شهروندان و دانشگاهیان تلاش می کنند تا حوزه عمومی ایران را از طریق شبکه های اجتماعی (بویژه تلگرام) و رسانه ها گرمی ببخشند و مسأله های ایران را روایت کنند. اما دانشگاهیان همواره در معرض شک و تردیدهایی قرار دارند که می تواند انگیزه های آنها را خدشه دار سازد.

🔻برخی دانشگاهیان تلاش می کنند تا همکاران کنشگر خود را از حوزه عمومی بیرون آورند. به این کنشگران القا می کنند که کارهای شما بیهوده است و وظیفه انسان دانشگاهی صرفا نوشتن متن های آکادمیک برای مخاطبان دانشگاهی است. مایکل اَپل بدرستی در کتاب «دانش رسمی» (۱۳۹۷) می نویسد که این دسته از دانشگاهیان صرفا علم و دانش را برای افزودن سرمایه فرهنگی یک قشر نخبه می خواهند (ص ۴۵).

🔻 این دسته دانشگاهیان نوعی ایدئولوژی به قول اپل «نخبه گرایی اقتدارگرایانه» دارند که دانشگاه را صرفا فضا و دستگاهی در خدمت ارتقاء منزلت و ثروت فردی شان می شناسند و از «استادان کنشگر» هم هراس دارند؛ زیرا این استادان عملا بی تفاوتی و بی عملی و مسئولیت ناپذیری همکاران اقتدارگرای شان را بر ملا می سازند.

🔻 مراقب باشیم تا این «نخبه گرایی اقتدارگرایانه» بر انگیزه ما برای فعالیت در حوزه عمومی غلبه نکند. همه آنها که انگیزه برای ساختن ایران، انگیزه برای اعتلای دانشگاه، و انگیزه برای شکل دان هویت خودشان دارند، می دانند که فعالیت در حوزه عمومی برای جامعه ایران از نان شب هم واجب تر است.

🔻اشکال مختلف پوچ گرایی و نیروهای عظیم انگیزه زدا در میان دانشگاهیان و نیروهای فکری و فرهنگی جامعه، فعالانه همه را به بی انگیزگی و بی تفاوتی ترغیب می کنند. از انگیزه ها هم مانند سلامتی جسم و روح باید مراقبت کرد.

۵٫آموزش را جدی بگیریم. نهاد آموزش عالی کارکردهای پژوهشی، آموزشی، اجتماعی و سیاسی متعددی دارد، اما در دو دهه اخیر گفتمان حاکم بر این نظام معطوف به پژوهش شده است و «پژوهش گرایی» در نتیجه سیطره سیاست، ایدئولوژی و بازار بر این نظام، باعث «حاشیه راندن امر یادگیری و پرورش انسان شده است».

🔻 وظیفه اصلی آموزش عالی به روایت رونالد بارنت در کتاب «ایده آموزش عالی» (۱۳۹۸) چیزی نیست جز خلق و پرورش انسان مسئول، آگاه، خلاق و کارآمد با هویت دانشگاهی.

🔻 جرارد دلانتی جامعه شناس بلند آوازه در کتاب مشهور خود «دانش در چالش» (۱۳۸۹) مهمترین رسالت دانشگاه در قرن بیست و یکم را تربیت «شهروند دانشگاهی» می داند. این رسالت تنها و تنها از طریق بازاندیشی و تأمل جدی در کارکردهای آموزشی دانشگاه ممکن می شود.

🔻بنابراین، همه فعالان حوزه عمومی باید تلاش کنند تا مقوله «یادگیری» و برنامه درسی و آموزش در آموزش عالی را احیا کنند. همه مدرسان با انگیزه باید تلاش کنند کلاس های یادگیرنده و ترغیب کننده تری را بسازند؛ همه منتقدان باید حاشیه شدن امر یادگیری را مدام یادآوری کنند؛ همه باید بکوشیم آموزش را جدی بگیریم.
🔶 ۶٫آموزشگری را بیاموزیم. امروزه دانش آموزشگری در جهان توسعه یافته است. این دانش تلاش می کنند تا مهارت ها، قابلیت ها، بینش ها و انگیزه های مدرسان دانشگاهی را اعتلا بخشد. در ایران هم متن ها و کتاب های متعددی در این زمینه منتشر شده است.

🔻واقعیت اینست که اخذ دکتری در رشته ای معین کسی را استاد و مدرس دانشگاهی نمی کند. لازمه تدریس در دانشگاه یادگیری دانش ها و کسب قابلیت ها و شایستگی های ویژه ای است.

🔻 متاسفانه در نظام آموزش عالی ایران آموزشگری جایگاهی ندارد. مدرسان صرفا از راه آزمون و خطا چیزهایی می آموزند. در این مسیر طولانی آزمون و خطا سرنوشت هزاران دانشجو قربانی می شود و ضدکلاس ها گسترش پیدا می کنند.

🔻لااقل تا روزی که آموزشگری گسترش یابد باید تلاش کنیم ما مدرسان دانشگاهی خودآموز شویم، تجارب آموزشی مان را با همدیگر تقسیم کنیم، از دانشگاه ها بخواهیم آموزشگری را جدی بگیرند، منابع آموزشگری را گسترش دهیم، و بیاییم صادقانه کاستی ها و شکست های آموزشی مان را بگوییم.

🔶 ۷٫ نظام آموزش عالی را نقد کنیم. نقد وظیفه اصلی آموزش عالی است. رونالد بارنت در کتاب کلاسیک خود «آموزش عالی همچون حرفه انتقادی» (۱۹۹۸) به شیوه ای دقیق و روشن نشان می دهد که نقد خود، نقد دانش، و نقد جامعه کارکرد اصلی نظام آموزش عالی است. آموزش عالی زمانی می تواند به نقد دانش و جامعه به نحو موثر بپردازد که «نقد خود» را در کانون اصلی فعالیت هایش قرار دهد.

🔻نقد کردن در ایران امروز کار دشواری است اما ناممکن نیست. در سال های اخیر پیشرفت ها و دستاوردهای ارزشمندی در زمینه شناخت و نقد آموزش عالی در ایران بوجود آمده است. موسسات تحقیقاتی مانند پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، متن ها و کتاب ها و تحقیقات بسیار ارزشمندی در زمینه آموزش عالی و دانشگاه چاپ کرده است.

🔻باید این متن ها خوانده شوند، روایت شوند و در جان و روح دانشگاه و نظام مدیریتی و آموزشی آن گنجانده شوند. همه کنشگران دانشگاهی باید هم به نقد و بازاندیشی مدام خودشان بپردازند هم نقد نظام دانشگاهی شان. این تنها راه ممکن و موجود برای اعتلای دانشگاه و مواجهه موثر با افسردگی معرفتی است.

🔶 ۸٫ فراموش نکنیم که آموزش عالی «انقلاب طولانی» است. ریموند ویلیامز رمان نویس و نظریه پرداز بلند آوازه و از شارحان اصلی مطالعات فرهنگی کتابی با عنوان «انقلاب طولانی» دارد. او در این کتاب و آثار دیگرش توجه عمیق و جدی به نهاد آموزش در ساختن دنیای مدرن داشت.

🔻او معتقد است بعد از انقلاب سیاسی (شکل گیری دولت ملت ها) و انقلاب صنعتی، ما با انقلاب سومی مواجه هستیم که آن را «انقلاب فرهنگی» می نامد. این انقلاب سوم را نهاد آموزش و آموزش عالی عهده دار هستند.

🔻رسالت این انقلاب چیزی نیست جز کامل کردن فرایند دموکراسی، انسان گرایی و برابری. استدلال ویلیامز اینست که این انقلاب زمان تاریخی و طولانی می خواهد. باید صبورانه کنشگری کرد و اندیشید. بنابراین، کنشگران این حوزه نباید انتظار داشته باشند که فوری و فوتی نهاد آموزش زندگی و جامعه را دگرگون سازد.

🔻نگاه شتاب آلود، نومیدی می آورد و فرایند این انقلاب را تخریب می کند. من هم مانند ویلیامز معتقدم که «نظام آموزشی توانایی انتقال قالب های مسلط فکری و ارزش های بنیادی را دارد» و می تواند «فرهنگ مشترک» و «ساختار احساسات» را شکل دهد.

🔻دستاوردهای نظام آموزشی ایران را هم در این زمینه دست کم نگیریم. کافی است روایت بهناز میرزایی از «سرگذشت بردگی و آزادی بردگان در ایران» (۱۳۹۷) را بخوانیم تا ببینیم چطور در همین ایران سده سیزدهم تا اوایل قرن چهاردهم شمسی تجارت برده در ایران عمومیت داشت و با چه سختی الغای برده داری در سال ۱۹۲۹ در ایران انجام شد.

🔻همچنین می تواینم روایت سهیلا ترابی فارسانی از «زن ایرانی در گذار از سنت به مدرن» (۱۳۹۷) را بخوانیم و ببینیم چطور زن ایرانی به کمک همین نظام آموزشی توانست تا حدودی موقعیت خود را اعتلا ببخشد. می توان مثال های متعدد از این انقلاب طولانی زد. باری، ما با انقلاب طولانی» مواجه هستیم.

🔶۹٫ شجاعت دانستن پیدا کنیم. همه ما می دانیم که شعار «جرأت دانستن داشته باش» را امانوئل کانت در ۱۷۲۴ در مقاله «درپاسخ به پرسش: روشنگری چیست؟» مطرح کرد و این شعار مبدل به شعار اصلی روشنگری شد. کانت می خواست انسان را از صغارت درآورد و امکان اندیشیدن خودبنیاد را فراهم سازد.

🔻اما مشکل ما در ایران امروز «صغارت مضاعف» است؛ هم درگیر سنت هستیم هم در گیر دانش برآمده از جهان مدرن. تحول آموزش عالی و بحران افسردگی آن ناشی از این هم هست که نه مدرسان دانشگاه و نه دانشجویان میلی برای رهایی از این «صغارت مضاعف» نشان نمی دهند.

🔻تجربه ایران معاصر نشان می دهد تمام طول این تاریخ، نواندیشان و روشنگران و روشنفکران اثرگذار همواره کسانی بوده اند که برای رهایی از این صغارت مضاعف کوشیده اند.

🔻 رشته های دانشگاهی خود یکی از جلوه های این «صغارت مضاعف» هستند. در مقاله «کارکردها و کژکارهای رشته در ایران» (۱۳۹۲) این داستان را شرح داده ام. نکته ای که اکنون می خواهم بر آن تأکید کنم اینست که شجاعت داشته باشیم و از دانستن و «دانستنی های رشته ای» خود فراتر برویم. برای رهایی از افسردگی معرفتی نیازمند گسترش واقعی «رویکرد میان رشتگی» و «فرارشتگی» هستیم. ما باید ناقدان رشته های خود باشیم نه حافظان محافظه کار و محتاط آنها.

🔶۱۰٫کنشگر مرزی باشیم. مقصود فراستخواه در مطالعات گسترده اش در زمینه تاریخ ایران معاصر الگوی اثربخش و مطلوب انسان کنشگر و خلاق ایرانی را «کنشگر مرزی» نامیده است.

🔻کنشگر مرزی کسی است که به تعبیر فراستخواه «میان دیوان دولت و ایوان ملت» خود را میانجی قرار می دهد و در مرز میان حاکمیت و جامعه مستقر می شود.
🔻 فراستخواه «کنش‌های فرصت‌ساز تاریخ ایران معاصر در نقطه‌های مرزی دولت و جامعه» تعریف می کند. این دقیق ترین روایت از تاریخ معاصر ما در زمینه عاملیت است. استدلال فراستخواه این است که «هرچه جامعه دارای زیرساخت‌های اجتماعی توسعه یافته نباشد، عاملیت اهمیت پیدا می‌کند و کنشگران و واسطه‌های تغییر نسبت به ساختار اهمیت بیشتری می‌یابند.»

🔻 فراستخواه شش الگوی متفاوت کنشگر مرزی در ایران معاصر را شناسایی و تفکیک می کند. عباس‌میرزا و قائم‌مقام، امیرکبیر، میرزا حسین مشیرالدوله (سپهسالا)، عیسی خان صدیق، علی‌اکبر سیاسی و علی‌اصغر حکمت و غلامحسین صدیقی تیپ ایده آل های کنشگران مرزی هستند که فراستخواه آنها را مثال می زند.

🔻«کنشگر مرزی دانشگاهی و فرهنگی» هم می توان شناسایی کرد، یعنی انسان های آکادمیکی که تلاش گسترده می کنند تا میان دیوان دولت و ایوان ملت بایستند و با گسترش نقد تلاش کنند صورت بندی های دقیق و اثربخش از جامعه ایران و نظام معرفتی آن ارائه نمایند.

✅ در اینجا گزاره ها را خاتمه می دهم، اما می توان به این فهرست گزاره های دیگر نیز اضافه کرد. اما باید یادآوری کنم که این گزاره ها از چه جنسی هستند و چگونه می توانند «راهگشا» باشند.

🔻این ده نکته تنها «گزاره های اخلاقی» نیستند که صرفا از «بایدها اخلاقی» سرچشمه گرفته باشند، بلکه «بایدهای تاریخی» نیز هستند. حتی برخی ممکن است از جنبه های اخلاقی این گزاره ها خوانش انتقادی نیز استخراج و تأویل کنند. اما باید تاریخی آنها اینست که تجربه های تاریخ معاصر ایران و واقعیت ها و «هست های» این تاریخ نشان می دهد که ما نیازمند چنین کنشگری ها و هشدارها هستیم.

✅ همان طور که در ابتدا نوشتم توجه من در اینجا به «بسیج عاملیت هاست». از اینرو اگر بخواهیم بر عاملیت و اراده گرایی و وظیفه گرایی خود تکیه و توجه کنیم، در آن صورت این گزاره ها می تواند راهنمای ما باشد.

🔻 راهگشایی این گزاره ها بستگی به میزان موفقیت جامعه ایران در «بسیج عاملان» و بهره برداری از «منابع امید» در این جامعه دارد.

🔻واقعیت تاریخ معاصر ما نشان می دهد کسانی که تاریخ ساز بوده اند و اثرگذار، این گزاره ها راهنمای عمل و زندگی آنها بوده است. بحث در زمینه کیفیت و چگونگی زندگی و طرز عمل این کنشگران مرزی نیازمند مطالعه دیگری است. امیدوارم این توضیحات زمینه را برای گفتگوهای بیشتر آماده کند.