ربط نوروزی

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان ربط نوروزی

🔻۱۳ فروردین ۱۴۰۲

✅ آیا اندیشیدن و نوشتن درباره نوروز در شرایط امروز ایران، مساله سازی کاذب نیست؟ آیا نوروزاندیشی برای سرگرمی است؟ آیا با نوشتن درباره نوروز، ذهن خوانندگان را از مسایل جدی امروز پرت نمی کنند؟ خواننده حق دارد ابتدا متقاعد شود که چرا وقتش را صرف خواندن این بحث کند.

🔻پاسخم به این پرسش ها “نه” است. بدیهی است مرادم بیان شیرینی ماستم نیست و استدلال می کنم که چرا و چگونه با نوروز می شود انتقادی اندیشید. قصدم از نوروزاندیشی، افق گشایی برای فهم مساله های مبرم امروز ماست. می خواهم با تکیه بر تفسیر و تحلیل فرهنگی و مساله شناسانه نوروز، روایتی از تنش ها و تضادهای امروزی مان خلق کنم. هر چند توضیح دقیق و جامع این بحث نیازمند مجال بزرگتری است ولی خلاصه و گزیده نکاتی را می گویم.

✅ در کتاب “زندگی سراسر فهم مساله است”(۱۳۹۹) شرح داده ام که بیان “ربط” و “اهمیت” موضوع و مساله ای که به آن می پردازیم و می اندیشیم، از ضرورترین شروط هرگونه مساله شناسی و مساله اندیشی است. این قانون شامل نوروز هم می شود.

🔻دو پرسش مهم اینجا وجود دارد. یکم؛ در موقعیتی که فقر و فلاکت و استبداد و ناپایداری سیاسی و بحران های زیست محیطی و بحران های دیگر تا مغز استخوان جامعه ما را می سوزاند، آیا اندیشیدن به نوروز طفره رفتن و سرباز زدن از مساله های مبرم روز جامعه ما نیست؟
دوم؛ در حالی که مورخان، مردم شناسان و محققان متعدد هزاران مقاله، کتاب و گزارش در زمینه نوروز نوشته و نشر داده اند، حرف ناگفته ای باقی مانده که بخواهیم آن را روایت کنیم؟

✅ این دو پرسش حداقل برای من مهم اند؛ چرا که سبک و سیاق اندیشه ورزی ام انتقادی، مساله شناسانه و معطوف به مساله های مبرم ایران معاصر و امروز است. اگر چنین نبود، لزومی نداشت حتما پاسخگوی این پرسش ها باشم. محققان فرهنگ مردم که کارشان گردآوری مواد فولکلوریک است، نیازی ندارند برای توصیف آیین نوروز در گوشه ای از جهان حتما این پرسش ها را پاسخ دهند. همین طور زبان شناسان، اسطوره شناسان و مورخانی که ریشه ها و شاخه های تاریخی نوروز را می کاوند.

🔻اما برای مساله شناس فرهنگی بخش مهم صورت بندی مساله توضیح قانع کننده همین پرسش هاست. از اینرو کوتاه این پرسش ها را پاسخ می دهم. گمان می کنم این طور شما را همراه خودم در فرایند اندیشیدن به نوروز خواهم داشت.

✅ یک: اندیشیدن به نوروز مهم و حتی مبرم است مشروط به این که شیوه صورت بندی ما از موقعیت امروزی نوروز ناظر به فهم پذیر کردن انتقادی جامعه ایران در کلیتش باشد نه ارایه توصیفی از چگونگی اجرای آداب نوروز در گوشه ای از ایران یا جای دیگر جهان. اهمیت و ضرورت اندیشه نه در موضوع آن بلکه در نحوه پرداخت، لحن، شیوه نوشتن و کیفیت و هدف ما از بحث درباره آن موضوع است.

🔻با ژاک رانسیر هم عقیده ام. او در کتاب “استاد نادان” از قانون “همه چیز در همه چیز هست” (رانسیر ۱۴۰۱: ۴۵) صحبت می کند و نشان می دهد که اگر یک واژه، او واژه یونانی کالیپسو را مثال می زند، خوب و عمیق تحلیل کنیم می توان همه حقایق عالم را بشکافیم. همه چیز به شیوه شکافتن ما بستگی دارد. اگر نوروز امروزی را عمیق بشکافیم، می توانیم همه چیز، چیزهای ضروری و انتقادی و مساله های روز ایران را بگویبم.

🔻در نظر بگیرید اگر نوروز را از نظر تنش بین جامعه مدنی ایران و تحولات سیاسی توضیح دهیم، می بینیم نوروز امروزی “صدای جامعه” است. یا در نظر بگیرید نوروز که بنیانش “سیاست زندگی” و “سیاست سور” است، چه تنش های جدی سیاسی و اجتماعی را روایت و حکایت می کند.
همین طور در نظر بگیرید که این جشن، فراگیرترین آیین ایرانی است که همه ی ایرانی ها با هر ویژگی درگیر و مشغول و مشمول آنند. تفسیر و تحلیل چنین کنش و فعالیتی می تواند فراگیرترین وجوه واقعیت جامعه ایران امروز باشد.

✅ دو: آیا حرف نگفته ای در زمینه نوروز روی زمین مانده؟ پاسخ روشن است: بله؛ البته باز هم بستگی دارد به شیوه و زبان و هدف ما از نوروزاندیشی. البته، داور واقعی و نهایی این که سخنی تازه و بدیع است یا نیست، خوانندگان و مخاطبانند نه من نویسنده. اما هر نویسنده ای می کوشد بار زمین مانده ای را بلند کند و سخنی نو بگوید که “نو را طراوتی است دگر”.

🔻در کتاب “ابعاد سیاسی فرهنگ در ایران”(۱۳۹۶) گفتمان های فرهنگ مردم در ایران را تحلیل کرده ام و این حوزه مطالعاتی را می شناسم. عمده ی مطالعات نوروز، مطالعات ادبی، تاریخی و فولکلوریک است و از منظر مساله شناسانه، نوروز امروزی مطالعه نشده است. امیدوارم این جستار را که کامل بخوانید به این نتیجه برسید که افق و نگاه تازه ای به مساله نوروز گشوده ام.

✅ این نکات را گفتم تا نشان دهم مقصود از نوروزاندیشی، سرگرمی نیست و نمی خواهم قاعده “وصف العیش، نصف العیش” را دنبال کنم و با گفتن از نوروز، خودم و شما را به هیجان بیاورم. هر چند هر نوشته ای به تعبیر رولان بارت ناگزیر از خلق “لذت متن” است؛ البته اگر نوشته ای با کیفیت و لایق باید.

🔻اندیشیدن به نوروز تلاشی فکورانه برای خلق روایتی سازنده از فرهنگ ایرانی در مواجهه با چالش های جدی امروز ماست. اصول بنیادین و جهان بینی نوروزی واجد دلالت های مهم و سازنده ای است که می تواند محیط گرایی و بوم شناسی ایرانی، فلسفه ی زندگی، بنیان های همزیستی صلح جویانه، تعامل اجتماعی اخلاقی و انسانی، اعتدال، زیبایی شناسی ایرانی، حکمرانی دموکراتیک، سیاست سور، یادگیری عمیق، شهروندی فعال، فراغت فرهیخته، آگاهی شاد و دیگر ارزش های امروزی جامعه و انسان ایرانی را توضیح دهد. برپایه همین چشم انداز کوشیدم اندیشه ای روشن از نوروز روایت کنم.