یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان در ستایش فرهیختگی
۲۳ شهریور ۱۴۰۲
لحظه سختی از تاریخ مان را پشت سر می گذاریم. آیندگان درباره این لحظه بسیارها خواهند گفت و نوشت. “ایده مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان” را با این چشم ببینیم که کجای تاریخ ایستاده ایم و چه تلقی از خود و جایگاه مان داریم.
ساده بگویم. “ایده مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان” هسته اخلاقی دانشگاهیان است. فارغ از هر رشته ای که باشیم ما دانشگاهیان، به اندازه فرهیختگی مان دانشگاهی و انسان آکادمیک هستیم. فرهیختگی، صفت گمشده در زبان دانشگاهی است. اما اکنون ناگزیریم آن را بیابیم و احیا کنیم.
فرهیختگی در سخنان و جامه زیبا نیست، در “دگرخواهی” است. فرهیختگی دور شدن از “خودخواهی” و نزدیک شدن به “دگرخواهی” است. این آموزه متعالی اخلاقی، علاوه بر ادیان و ادبیات ریشه در “علم مدرن” هم دارد، همان علمی که نهاد دانشگاه بر آن استوار است.
اجازه می خواهم قصه اش را به اجمال بگویم.
آگوست کنت، فیلسوف بلندآوازه نیمه اول قرن نوزدهم را اغلب بنیان گذار فلسفه اثباتی و مبدع واژه جامعه شناسی می شناسیم.
اما او کار بزرگ دیگری هم کرد و از قضا این کارش برخلاف فلسفه اثباتی اش که بشدت به چالش کشیده شد، هرگز به چالش کشیده نشد و ماندگار ماند.
کنت دینی به نام دین انسانیت را هم تبلیغ کرد و هسته و آرمان آن را “دگرخواهی” دانست. کنت سال های پایانی عمرش خود را “کاهن بزرگ بشریت” می نامید و همین “دگرخواهی” را تبلیغ می کرد.
اگوست کنت فیلسوف، ریاضیدان و جامعه شناسی است که او را بیشتر شارح “عقلانیت ابزاری” خودخواهانه می شناسیم. اما او “تفکر عاطفی” و “عقلانیت ارتباطی” دگرخواهانه را هم ترویج کرد.
“ایده مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان” را می توان از درون همین روایت های اخلاقی و تجربه های تاریخی علم مدرن هم صورت بندی کرد.
تاریخ علم مدرن میدان نزاع میان این دو عقلانیت، و نزاع خودخواهی و دگرخواهی است. اما کسانی خدمت ماندگار و اثرگذار کردند که راه عقلانیت ارتباطی، تفکر عاطفی و دگرخواهی را عملا پذیرفته و طی کردند.
این قصه را گفتم تا بگویم “ایده مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان” از بیرون علم مدرن نیامده است. پاره ای از هستی معنوی و انسانی آن است.
علم فقط ابزار نیست، ارتباط و عاطفه و اخلاق و مسوولیت هم هست. علم دگرخواهی است. این دیگری هم محیط زیست، هم فرودستان، هم زنان و هم زبان ها و اقوام و هم فرهنگ های دیگر است. و ما، ما دانشگاهیان، دربرابر دیگری ها مسئولیم. این پیام بنیادین ایده مسوولیت اجتماعی دانشگاهیان فرهیخته است.