نوروز شاعرانه

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان نوروز شاعرانه

🔻۱۰ فروردین ۱۴۰۲

✅ نوروز پیوند و نسبتی جدایی ناپذیر با شعر دارد؛ و شعر هم اساس تخیل و ادراک عاطفی انسان و فرهنگ ایرانی است. بگذارید ابتدا خصلت شاعرانگی ایرانیان را بگویم؛ سپس پیوند آن با نوروز را توضیح می دهم.

🔻داریوش آشوری در مقاله “درباره  ی شاعری ما” در کتاب “شعر و اندیشه” می نویسد  “شعر مهم ترین و عالی ترین رسانه ی فرهنگی ماست” (آشوری ۱۴۰۰: ۹۱). داریوش شایگان، فیلسوف برجسته،  نیز در کتاب “پنج اقلیم حضور” استدلال می کند “شاعرانگی” “به جهان بینی ایرانیان هویتی خلل ناپذیر می بخشد”(شایگان ۱۳۹۳: ۲). شایگان حتی شاعرانگی را خصلت خاص ایرانیان نه ملت های دیگر می داند. من نیز در کتاب “اندیشیدن با هنر” (۱۴۰۱) فصلی را اختصاص داده ام به این پرسش که در فرهنگ امروز ایران “چرا شعر مهم است؟”.

🔻نمی خواهم قصه شاعرانگی ایرانیان را تحلیل کنم، اگر سخن آشوری و شایگان را بپذیریم، که واقعبینانه اند، نوروز در جایگاه برجسته ترین و فراگیرترین مصنوع فرهنگی ایرانی، نمی تواند شاعرانه نباشد. حداقل نوروز هزار سال اخیر، همان دوره ظهور و گسترش شاعرانگی ما، تمام عیار شاعرانه است. یعنی نمی توانست شاعرانه نباشد. البته، دقیق تر بگوییم “شاعرانگی ما” ریشه نوروزی دارد. این شعر و شاعران نیستند که نوروز را شاعرانه می کنند، بلکه این جهان بینی نوروزی است که تخیل شاعران را بارور می سازد. جایگاه رفیع شعر و شاعری در ایران به خاطر جهان بینی نوروزی ماست. مختصری این نکته را باز می کنم.

🔻 ویلهلم دیلتای، فیلسوف آلمانی، در کتاب “شعر  و تجربه” شرح فلسفی گسترده ای می دهد که ” شعر مشروط به شرایط تاریخی است” (دیلتای ۱۳۹۴: ۱۰۶). او شعر را “تغییر شکل های بازنمایی های زندگی” می داند ( همان ۱۰۵) که “شیوه ی خاص نگرش مردم” و “تجربه زیسته ی” ( همان) آنها شعر را می آفریند.

✅ بیش از این درهم تنیدگی تاریخی و فرهنگی شعر و زندگی و جهان واقعی را بسط نمی دهم، اگرچه فهم این گزاره های پیچیده نیازمند بحث های طولانی است. نکته ی مد نظر این است که شعر و نوروز هستی های فرهنگی درهم تنیده ی جهان ایرانی هستند و در تاریخ هزار ساله اخیر ایران مکمل هم بوده اند. جهان بینی ایرانی نوروزانه است. ویژگی های این جهان بینی را توضیح داده ام و اقتضای این جهان بینی شاعرانگی است. در زیر برخی از این وجوه را برجسته تر می کنم.

🔻۱) گفتیم نوروز، رسانه است؛ و زبان این رسانه شعر است. اتفاقی یا تصادفی نیست که محاوره ها و وصف ها و تبریک های نوروزی عموما شعرند. عالی ترین جلوه ی نوروز در شعرها نمود دارند. حتی دعاها و آرزوهای نوروزی شعرند. ناله ها و شکوه ها و شکایت های ما در نوروزگویی ها و نوروزنویسی های شاعرانه تبلور پیدا می کنند. نقدها و اعتراضات و خواست های جمعی و سیاسی ایرانیان نیز در نوروزها و با زبان شعر، صدای جامعه ی ایران می شوند. هم در شعر مشروطه و هم در جنبش زن، زندگی، آزادی در نوروز ۱۴۰۲ این را به وضوح می بینیم.

🔻۲) گفتیم نوروز بازنمایی از تصویر آرمانی انسان ایرانی از جامعه و انسان اخلاقی است. عالی ترین و والاترین توصیف و تصویر ما ایرانیان از نیکی و نیکبختی و جامعه و فرهنگ آرمانی، در جهان بینی اعتدال گرا، همه شمول، برابری خواه، مشارکتی، دموکراتیک، انسان گرا و طبیعت گرای نوروزی روایت و رمزگذاری شده است. این رمزگان پیچیده و اخلاقی را هیچ زبانی بهتر و تواناتر از شعر نمی تواند در خود جای دهد.
پرسی شلی، شاعر دهه های اول قرن نوزدهم بریتانیا، مقاله مشهوری با عنوان “دفاع از شعر” دارد و استدلال می کند “بزرگترین ابزار فضیلت اخلاقی نیروی تخیل است” و شعر را برجسته ترین صورت تخیل می داند که باعث “جلو راندن پیشرفت اخلاقی تمدن” می شود(جانسون ۱۳۹۱: ۵۴). این ادعا حداقل درباره ایران صدق می کند، زیرا انسان و فرهنگ ایرانی اخلاق را از شاعران بزرگش فردوسی، خیام، ناصر خسرو، نظامی، حافظ، سعدی و صدها شاعر دیگر آموخته و می آموزد. این شاعران بزرگ بودند که بدون طمع سلطه جویی، یادآوران و راویان صدیق و صمیمی ناب ترین فضیلت های اخلاقی ما بوده و هستند. راویان اصلی نوروز و جهان بینی و ارزش های والایش هم همین شاعران بزرگ اند.

🔻۳) گفتیم که نوروز جهان بینی انسان ایرانی از طبیعت است. نوروز، فقط آتش را گرامی نمی دارد بلکه همه ی عناصر طبیعی، آب، هوا، خاک، گیاهان و جانوران و جانداران در نوروز بازتفسیر و معنا شده و ستایش می شوند. گاستون باشلار در پنج کتاب، زیبایی نهفته در عناصر طبیعی خاک، هوا، آب و اتش را نشان می دهد و از منظر پدیدارشناختی استدلال می کند که جوهره مادی این عناصر زیبایند. شاعران بیش از هر اندیشمند و انسان دیگری توان فهم و به سخن درآوردن زیبایی جوهر ماده را دارند.

این است که نوروز، شاعران ایرانی را فرامی خواند تا از منظر جهان بینی نوروزی، عناصر طبیعی و طبیعت را زبان بخشند و معنا و زیبایی نهفته ی آنها را بیان و عیان سازند.

✅ شاعرانگی نوروز با این توضیحات چیزی فراتر از وصف شادی و رونق دادن به این جشن و تزیینات جنبی آن است. نوروز هستی شاعرانه دارد. نوروز در زبان و شعر تحقق می یابد نه در طبیعت. شوق و شور انسان ایرانی برای نوروز و در نوروز، هیجان موقت و گذرا نیست، طبیعت تاریخی و “ادراک  عاطفی” اوست، ادراکی که پیوسته و در تمام سال در او جاری و ساری است؛ و در تحویل سال و اعتدال بهاری به اوج می رسد.

🔻”لحظه نوروزی” تنها لحظه بروز و ظهور شاعرانگی ماست که فضیلت های اخلاقی و انسانی ایرانیان را یک جا و تمام و کمال رخ می نماید. این که سلطه جویان و فضیلت ستیزان، تحمل نوروز را ندارند، واکنش اجتناب پذیری است که ریشه در خصلت تباه و فاسد و انسان ستیز و قدرت طلب آنها دارد. شاعرانگی با ستمگری و ظلم و خوی قدرت طلبی قابل جمع نیست. این تعارض است که نوروز را برای صاحبان قدرت مناقشه انگیز می سازد.