مشروطه خانم

📝 یادداشت دکتر نعمت الله فاضلی، با عنوان مشروطه خانم

🔻۱۹ فروردین ۱۴۰۳

✅ نمی دانم کتاب “در کوچه و خیابان: داستان های واقعی از تهران قدیم” را خوانده اید یا نه. اگر نه، در خواندنش تردید نکنید.

✅ عباس منظرپور دندانپزشکی است که در ۷۰ سالگی نوشتن خاطراتش را آغاز می کند و در سال ۱۳۸۲ آن را بیرون می دهد. شاهکاری است کم نظیر.

🔻منظرپور در سال ۱۳۰۸ در خیابان اسماعیل بزاز ( مولوی امروز) جنوب تهران متولد و در سال ۱۳۹۶ در غربت فوت می کنند. پدرش مش اصغر کبابی معروف تهران بود و مادرش هم محترم خانم. مادرش در ” روزی که فرمون مشروطیت” امضا شد به دنیا آمد و به این مناسبت اسم نوزاد را هم ” مشروطه” خانم گذاشتند. اما وقتی ” سجلت احوال می دادن از ننه پرسیده بودن اسمت چیه؟ اونم گفته بود مشروطه. مامورا مث این که اسم جن شنفته باشن، رم کردن. وختی سجلت ننه از ثبت احوال اومد، معلوم شد اسمش شده محترم (در کوچه و خیابان  : ۴۶۴).

🔻عباس منظرپور فرزند مشروطه خانم احتمالا تنها فرزند واقعی مشروطه تا این زمان است. حتی با تغییر نام مادرش به “محترم” هم چیزی تغییر نکرد و نمی کند؛ چه،  عباس آقا میوه انقلاب مشروطه هم بود.

🔻انقلاب مشروطه بود که زمینه گسترش سوادآموزی همگانی را فراهم ساخت و مشروطه بود که شهرنشینی مدرن در ایران را هم سرعت بخشید و مشروطه بود که طهران را تهران کرد. و اینها همه موجب شد فرزندان مشروطه خانم دندانپزشک و نویسنده و نواندیش شوند و نسل خلاق و مسئول و روشنگری مثل عباس منظرپور در ایران معاصر پرورش یابند.

✅ دوست فرهیخته و ادب و آداب دانم علیرضا کمری در سال ۱۳۹۰ برای اولین بار مرا با کتاب “در کوچه و خیابان” آشنا کرد و گفت مردم نگاری واقعی تهران را در این کتاب خواندنی و ماندنی می توان خواند و چشید.

🔻کمری محقق برجسته ای در “خاطره پژوهی” است و نیک می دانست “در کوچه و خیابان” شاهکاری در ژانر خاطره نویسی فارسی است.

🔻خاطرات شیرین اند و دلنشین، اما خاطرات منظرپور فراتر از شیرینی و دلنشینی، روایتی کم نظیر از چگونگی ساختن شدن و تحول تهران امروزی است؛ روایتی که حتی متمایز و از جهاتی ممتازتر از “تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم” جعفر شهری است. تمایز و امتیازش هم در شیرینی و گیرایی نثر آن است و هم تمرکز کتاب در روایت کردن تجربه های زیسته مردم عادی کوچه و بازار در جنوب تهران به ویژه “خیابون اسمال بزاز” و کوچه پس کوچه هایش. قهرمانان این کوچه ها  ناصر جگرکی، اسمال بزاز، حاجی فرج عطار، مش اصغر، علی خان کحال، درویش ممد قشنگ، اوس علی تیشه، ملا شمره، اصغر قصاب،  حلیمه خاتون، خانم باجی، و به ویژه لات ها هستند.

✅ قصه لات های تهران از قصه های اصلی “در کوچه و خیابان” است. منظرپور کتاب دیگری هم دارد: “خاطرات پیر مرد”. در هر دو کتاب لات ها میداندار اصلی خاطرات منظرپور هستند.

🔻منظرپور لات نبود اما زندگی لات ها را زیسته بود. درک عمیقی از فرهنگ لاتی داشت و از جایگاه مهم آنها در سرنوشت سیاسی و اجتماعی مردم ایران آگاه بود. جایی “در کوچه و خیابان” می نویسد:

🔻امیدوارم تاکنون توانسته باشم تصویری ( هر چند مبهم) از آن پدیده ای که لات نامیده می شد و (می شود) به نظر خوانندگان رسانده باشم. …لات یکی از محصولات تهران است و هیچ شهر دیگری آن را به معنای واقعی ندارد. لات فرزند تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و به طور خلاصه شرایط خاص تهران است. نه خوب است نه بد. تا آن جایی که تاریخ نشان می دهد در موارد بسیار از او سو استفاده شده است. بسیار زودباور، ساده و فداکار است … (۱۶۸).

🔻منظرپور نقش مخرب لات ها و سواستفاده های بزرگی را که در مشروطیت، دوره پهلوی و حتی دوره پساانقلاب ۵۷ از لات ها شده بیان می کند و  در نهایت می خواهد مرم نقش لات ها را بشناسند و روحیه و خلق شان را درک کنند و به جای تحقیرشان “با آن ها درآمیزید و فریب ظواهر را نخورید” زیرا ” شرایط امروزه بسیار خطرناک است. همان هایی که در طول سال های طولانی از این گروه در سرکوب ملت سواستفاده کرده اند، همان حرکات را ادامه می دهند. نگذارید برای چهارمین بار در دوران معاصر آنها در مقابل آزادی صف آرایی کنند(۱۷۰).

🔻”در کوچه و خیابان” و ” خاطرات پیرمرد” از بهترین متون لات شناسی اند. منظرپور هزاران نکته اجتماعی و روان شناختی زندگی و زمینه لات و لاتی گری را به شیرین ترین زبان وصف می کند.

🔻لات ها ناشناخته اجتماعی معاصر ما هستند و منظرپور به درستی یادآور می شوند که با توهین کردن و تحقیرشان ما راه بجایی نمی بریم. این خطر در بناگوش جامعه ماست. همت می خواهد که محققان به میدان آیند و کاری کنند.

🔻منظرپور می نویسد فیلم ها بجز فیلم گوزن ها تصویر واقعبینانه ای از لات و لاتی ارایه نکرده اند. سینمای ما گول زننده است. درک همدلانه لات ها به معنای تایید آنها نیست، بل شناخت ظرافت ها و ظرفیت آنهاست. باشد که راه درست شناخت آنها را بیاموزیم.