نعمت‌الله فاضلی (زاده ۱ شهریور ۱۳۴۳، اراک) انسان‌شناس و نویسنده ایرانی است. فاضلی دانشیار پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی[۱] از سال ۱۳۹۱ تاکنون بوده است. او دکترای خود را در رشته انسان‌شناسی اجتماعی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن در سال ۱۳۸۳ اخذ کرد. فاضلی آثار متعددی در حوزه انسان‌شناسی، مطالعات فرهنگی، مطالعات‌شهری و فرهنگ ایران معاصر تألیف و ترجمه کرده است. کتابهایی مانند تجربه تجدد، تاریخ فرهنگی ایران مدرن، فرهنگ و شهر، مردم‌نگاری سفر و پشت دریاها شهری است، از مهمترین تالیفات وی به شمار می‌روند. وی سخنرانی‌ها، نشست‌ها و گفتگوهای متعددی در ارتباط با فرهنگ معاصر ایران و موضوعات مختلف علوم‌انسانی و اجتماعی در انجمن جامعه‌شناسی ایران،[۲] پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی[۳] و دانشگاه‌های مختلف ایران داشته است. علاوه بر این، فاضلی با نوشتن مقالات و یادداشت‌های مختلف و گفتگو و مصاحبه با مطبوعات غیر دانشگاهی از جمله روزنامه ایران، همشهری، اعتماد و شرق در حوزه عمومی نیز فعالیت دارد.[۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] بخشی از این گفتگوها و مصاحبه‌ها در کتاب در حوالی همین کوچه‌ها منتشر شده است.[۱۴][۱۵][۱۶] او همچنین گفتگوها و مناظره‌های علمی متعددی با شخصیت‌های علمی ایران از جمله محمد امین قانعی راد، محمد حسین پناهی، هادی خانیکی، حسین پاینده، عباس منوچهری، محمد سعید ذکایی، محمود شهابی، رضا داوری، علی اصغر مصلح، صادق زیباکلام، علیرضا شجاعی زند، محمد رضا اسدی و احمد آکوچکیان در برنامه‌های تلویزیونی داشته است.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴] فاضلی نقش مؤثری در گسترش رشته انسان‌شناسی‌فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی در ایران داشته است.[۲۵] داریوش رحمانیان، او را دانشمندی تمام عیار در مباحث میان‌رشته‌ای می‌داند که وجودش در این مباحث، در فضای آکادمیک کشور مغتنم است.[۲۶] فاضلی در زمینه‌های مطالعات آموزش‌عالی، مطالعات‌شهری، سیاست‌فرهنگی، تاریخ‌فرهنگی، مطالعات رسانه، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، مردم‌نگاری با تمرکز بر مردم‌نگاری در حوزه‌های فرهنگ معاصر ایران و بریتانیا و همچنین آموزش انسان‌شناسی‌اجتماعی- فرهنگی و مطالعات‌فرهنگی، فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی و مشاوره‌های تخصصی انجام می‌دهد. حسن محدثی در مقاله خود دربارهٔ نظریه‌های جامعه‌شناسی در ایران، از نعمت‌الله فاضلی بعنوان یکی از معدود استادان علوم‌اجتماعی یاد می‌کند که واجد استقلال‌فکری و خلاقیت‌نظری است.[۲۷]
نعمت‌الله فاضلی در روستای مصلح‌آباد اراک متولد شد. او تحصیلات خود را تا پایان دوره دبیرستان در روستای مصلح آباد گذراند. فاضلی دوره کارشناسی خود را در رشته علوم‌اجتماعی گرایش پژوهشگری در دانشگاه تبریز و دوره کارشناسی‌ارشد را در رشته مردم‌شناسی در دانشگاه‌تهران سپری کرد. او دکتری خود را در رشته انسان‌شناسی‌اجتماعی در سال ۱۳۸۳ از دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات شرق و آفریقا) اخذ کرد.[۱] فاضلی در رساله خود با عنوان «ابعاد سیاسی فرهنگ»، به بررسی شکل گیری مطالعات انسان‌شناختی، آموزش این رشته در ایران و پیوندهای آن با تحولات سیاسی رخ داده در یک صد سال گذشته مانند انقلاب‌مشروطه، روی کار آمدن خاندان پهلوی و انقلاب‌اسلامی پرداخت. رساله فاضلی را انتشارات راتلج با همکاری فرهنگستان بریتانیا در سال ۲۰۰۶ منتشر کرده است.[۲۸] مایکل فیشر، استاد دانشگاه MIT در یادداشتی دربارهٔ این کتاب، آن را اثری ممتاز می‌داند که اطلاعات اتوبیوگرافی شگفت‌انگیزی بدست می‌دهد.[۲۹]
فاضلی فعالیت دانشگاهی خود را از سال ۱۳۷۰ با تدریس در دانشگاه خوارزمی بعنوان مربی، آغاز کرد. او در ابتدا به تدریس دروس انسان‌شناسی‌فرهنگی و جامعه‌شناسی هنرها و ادبیات پرداخت. فاضلی در سال ۱۳۷۴، به ریاست مرکز پژوهش‌های بنیادی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منسوب شد و تا سال ۱۳۷۸ که برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت، در این سمت فعالیت داشت. او در سال ۱۳۷۵ فصلنامه تحقیقات فرهنگی «نامه پژوهش» (این فصلنامه در سال ۱۳۸۱ به نامه پژوهش فرهنگی تغییر نام یافت و در حال حاضر با نام فصلنامه فرهنگ و ارتباطات منتشر می‌شود) و در ۱۳۷۶ فصلنامه تحقیقات فرهنگی استان مرکزی با نام «راه دانش» را راه اندازی کرد. او در سال ۱۳۸۳ پس از اخذ دکترای انسان‌شناسی‌اجتماعی به ایران بازگشت و به عنوان معاون پژوهشی دانشگاه علامه‌طباطبائی فعالیت خود را آغاز کرد. از آن زمان او بعنوان عضو گروه مطالعات‌فرهنگی دانشگاه علامه‌طباطبائی به تدریس دروس برنامه‌ریزی و سیاست گذاری‌فرهنگی، جامعه‌شناسی هنرها و ادبیات، برنامه‌ریزی‌فرهنگی شهر و انسان‌شناسی‌فرهنگی پرداخت. فاضلی در این دوره با انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات‌فرهنگی و ارتباطات همکاری داشت و مدتی، مدیر گروه مطالعات‌فرهنگی انجمن جامعه‌شناسی ایران بود. او در سال ۱۳۹۱، به پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی انتقال یافت و در سال ۱۳۹۲ بعنوان رئیس پژوهشکده مطالعات‌اجتماعی این پژوهشگاه، انتخاب شد. او هم اکنون، مدیر مسئول مجله جامعه پژوهشی فرهنگی است. نعمت‌الله فاضلی از سال ۲۰۰۴ تا سال ۲۰۱۱ عضو وابسته هیئت علمی مدرسه مطالعات شرق و آفریقا دانشگاه لندن بود.[۱][۲۵][۳۰][۳۱] علاوه بر این او از سال۱۳۸۷ تا کنون عضو وابسته دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران می‌باشد.[۳۲] فاضلی تالیفات و ترجمه‌های بسیار فراوانی در قالب کتاب، مقاله و یادداشت[۳۳][۳۴][۳۵][۳۶] در رابطه با موضوعات مختلف حوزه علوم‌اجتماعی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مطالعات‌فرهنگی منتشر کرده است.
فاضلی در همه آثار و فعالیت‌های علمی خود، پنج برنامه پژوهشی را دنبال کرده است:
فاضلی، در مجموعه‌ای از کتاب‌ها و مقاله‌هایش در سال‌های اخیر، تلاش کرده است تا با تمرکز بر فرایندهای عمومی تحول فرهنگی در ایران معاصر،[۳۷] مانند رسانه‌ای شدن،[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵] زنانه شدن،[۴۶][۴۷][۴۸] امروزی شدن،[۴۹] جوانی شدن،[۵۰] فراغتی شدن،[۵۱] شبکه‌ای شدن[۵۲] و …، تجربه تجدد در ایران معاصر را با رویکردی انسان شناسانه و روشی مردم نگارانه توصیف و تحلیل کند. ایده کانونی این آثار این است که تجدد در ایران امری تحقق یافته است. برخلاف دیدگاه‌هایی که تجدد را انکار می‌کنند و یا آن را نوعی تقلید خام از غرب می‌دانند، فاضلی تجدد را بصورت امری بومی یا ایرانی نشان می‌دهد.[۵۳] در چارچوب این برنامه پژوهشی، فاضلی سرپرستی «دانشنامه فرهنگ معاصر ایران» را نیز برعهده دارد. این دانشنامه از سال ۱۳۹۳، وابسته به کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، فعالیت خود را آغاز کرده است و تا پایان سال ۱۳۹۸ منتشر خواهد شد.
یکی از کارویژه‌های علوم انسانی و اجتماعی مدرن این است که به طور منظم وضعیت جامعه و انسان معاصر را ارزیابی انتقادی کند، مانند آیینه‌ای در مقابل آن بایستد و مسئله‌های آن را نشان دهد. این گذاره ایدهٔ کانونی فاضلی در برنامه پژوهشی «مسئله شناسی فرهنگی» است. به اعتقاد فاضلی، تشخیص مسئله‌های جامعه نمی‌توانند با رویکردهایی که امروزه با نام «آسیب‌شناسی اجتماعی و مسائل اجتماعی» شناخته می‌شوند، به نحوه همه‌جانبه و عمیق شناخته شوند. از این رو او رویکردی را با نام «مسئله شناسی فرهنگی» دنبال می‌کند. این رویکرد به دنبال آن است که اولاً، به جای توصیف و تحلیل غیر تاریخی چالش‌های اجتماعی، که در تحقیقات پیمایشی آسیب شناسانه مسائل اجتماعی انجام می‌شود، به تحلیل تاریخی و تفسیری و کیفی آنها بپردازد. ثانیاً، مطالعات آسیب شناسانه اجتماعی تا کنون نتوانسته‌اند نوعی شناخت نظری از کلیت جامعه ایران در دوره معاصر ایران ارائه کنند. زیرا این نوع مطالعات با رویکرد جزء نگر و تجربه گرای تحصّلیشان قادر نیستند وضعیت جامعه ایران را صورت بندی نظری کنند. فاضلی با طرح و پیگیری برنامه پژوهشی خود به عنوان «مسئله شناسی فرهنگی»، تا کنون در چند زمینه مشخص، این رویکرد را عملاً به کار بسته است. برخی از این مطالعات عبارتند از: مسئله پوشش در ایران معاصر،[۵۴] مسئله مندی نوشتن در علوم انسانی و اجتماعی ایران،[۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹] مسئله شهر در ایران معاصر،[۶۰][۶۱][۶۲] مسئله تنهایی،[۶۳] مسئله شادی،[۶۴][۶۵][۶۶][۶۷] مسئله برنامه‌ریزی شهری[۶۸][۶۹][۷۰] و…. فاضلی در کتاب «مسئله چیست؟»[۷۱] جنبه‌های معرفت شناسانه، روش شناسانه و نظری رویکرد مسئله شناسی فرهنگی را شرح داده است.
یکی دیگر از برنامه‌های پژوهشی فاضلی، معرفی و بکارگیری حوزهٔ تاریخ فرهنگی برای مطالعهٔ جامعه و فرهنگ معاصر ایران به کار گیرد. تاریخ فرهنگی یکی از حوزه‌های پژوهشی میان رشته‌ای است که در دهه‌های اخیر در جهان گسترش یافته است. این حوزه با حوزهٔ تاریخ فرهنگ تفاوت دارد. ایده کانونی فاضلی در برنامه پژوهشی تاریخ فرهنگی، این است که ما برای شناخت وضعیت امروز جامعه ایران، نیازمند یک رویکرد گفتمانی و تبارشناسانه به مسائل امروزی خود هستیم. لازمهٔ این کار، تحلیل مسائل امروز، در فرایند تاریخی شکل گیری آنها، یعنی در دورهٔ ۱۵۰ ساله ایران معاصر است. به اعتقاد او، ما از طریق تحلیل گفتمان می‌توانیم از وضعیت کنونی جامعه، انسان ایرانی و تجربهٔ زیسته اش، آشنایی زدایی کنیم.[۷۲] فاضلی، در چارچوب این برنامه پژوهشی، «کتاب تاریخ فرهنگی چیست؟» اثر پیتر برگ را ترجمه و چاپ کرد که اولین متن فارسی برای آشنایی با این رویکرد در ایران بود.[۷۳] او همچنین مجموعه‌ای از مقالات و سخنرانی‌های مربوط به تاریخ فرهنگی را ارائه کرده است.[۷۴][۷۵][۷۶][۷۷] او در این برنامه پژوهشی، به مطالعه گفتمان‌های حافظه،[۷۸][۷۹] گفتمان‌های کتاب،[۸۰] گفتمان‌های مسجد،[۸۱] گفتمان‌های بدن[۸۲] و موضوعات دیگر در ایران امروز پرداخته است.
در این برنامه پژوهشی، فاضلی تلاش کرده تا با ظرح رویکرد فرهنگی به شهر، گفتمان مطالعات شهری در ایران را نقد کند. ایده مرکزی فاضلی در این برنامه پژوهشی این است که ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر باید از منظر فرهنگی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. او این ایده را در کتاب «فرهنگ و شهر» و «کتاب پشت دریاها شهری است: فرایندها، روش‌ها و کاربردهای مردم نگاری شهری» و همچنین مقالات و سخنرانی‌های مختلف، بیان کرده است.[۸۳][۸۴][۸۵][۸۶][۸۷][۸۸] فاضلی در جهت پیشبرد این برنامه پژوهشی و ترویج رویکرد فرهنگی در مطالعات شهری ایران چند اقدام را انجام داده است. او به منظور ترجمه کتاب‌های ضروری برای شناخت ابعاد فرهنگی شهر و برنامه‌ریزی فرهنگی شهر، طرحی را اجرا کرد. ترجمه مجموعه کتابهایی با عنوان «فرهنگ و شهر» توسط انتشارات تیسا، با پیشنهاد و نظارت فاضلی انجام شده است. درآمدی بر فضای هانری لوفور، نظریه اجتماعی و مسئله شهر، جامعه‌شناسی شهری نوین و بنیان‌های نظری در مطالعات شهری از جمله کتاب‌های این مجموعه هستند.[۸۹] یکی دیگر از فعالیت‌های فاضلی در برنامه پژوهشی گفتمان فرهنگی شهر، برگزاری همایش «شهر و زندگی روزمره» در سال ۱۳۹۳بود که نتایج این همایش در قالب شش جلد کتاب توسط انتشارات تیسا منتشر شد.[۹۰] بخش دیگری از این برنامه پژوهشی، شناسایی و انتشار رساله و دانشجویان رشته‌های مختلف در زمینه شناسایی ابعاد فرهنگی شهر در ایران امروز است. تاکنون، چندین رساله و پایان‌نامه بصروت کتاب در این مجموعه، توسط انتشارات تیسا چاپ شده است.[۹۱]
شناسایی و تحلیل نهاد دانشگاه و همچنین علوم انسانی و اجتماعی از منظر فرهنگ در ایران معاصر، یکی دیگر از برنامه‌های پژوهشی موجود در کارنامه دانشگاهی فاضلی است. ایده اصلی فاضلی در این برنامه پژوهشی این است که رویکرد غالب در شکل گیری و گسترش آموزش و آموزش عالی در ایران معاصر، رویکردی ابزاری یا فن سالارانه بوده است که از دو نظر، ابعاد فرهنگی در آن نادیده گرفته شده‌اند:
مجموعه مطالعات او در این زمینه در کتاب «فرهنگ و دانشگاه» منتشر شده است. علاوه بر این، کتاب‌های «مردم نگاری آموزش» و «انسان‌شناسی مدرن در ایران معاصر» و مقاله‌ها و سخنرانی‌های متعدد، از دیگر آثار و فعالیت‌های او در چارچوب این برنامه پژوهشی هستند.[۹۲][۹۳][۹۴][۹۵][۹۶][۹۷][۹۸]
فاضلی معتقد است بر اثر فرا فرایندهایی مانند صنعتی شدن، شهری شدن، جهانی شدن، بوروکراتیک شدن، رسانه‌ای شدن و ارتباطات جامعه ایرانی، مدرن یا امروزی شده است. اما این مدرن شدن، با مدرنیته به مفهوم غربی آن متفاوت است. انسان ایرانی در مواجهه با فرایندهای امروزی شدن، نهادها و باورهای سنتی خود را بازآفرینی کرده است؛ بنابراین ایرانیان، تجربه‌ای بومی از مدرن شدن داشته‌اند. فاضلی با کاربرد مفهوم گذار برای جامعه ایرانی مخالف است و معتقد است نمی‌توان جامعه‌ای را نه سنتی دانست و نه مدرن. جامعه ایرانی ترکیب‌های مختلفی از الگوهای سنتی و مدرن را شکل داده است.[۹۹]
از جمه آثار فاضلی که مورد توجه و نقد صاحب نظران مختلف علوم اجتماعی قرار گرفته است، کتاب مردم نگاری سفر(۱۳۹۰) است. روزنامه شرق، ویژه نامه شماره ۶۰ خود (۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۰) را بطور کامل به معرفی و نقد این کتاب اختصاص داد. محمد امین قانعی راد، این اثر را نشان دهنده نوع جدیدی از تولید دانش می‌داند که دارای کارکرد آموزشی و همچنین برقراری گفتگو با جامعه است. غلامرضا خاکی نیز کتاب مردم نگاری سفر را بعنوان خدمتی به دانش مدیریت و تحولات اجتماعی معرفی می‌کند که البته دارای اشکالاتی مانند ساختار آشفته، نامشخص بودن زمان رخداد برخی از حوادث مهم، وجود اطلاعات غیرلازم در متن و عدم استفاده از پاورقی است. علیرضا کمره‌ای نیز معتقد است زبان و لحن کتاب مردم نگاری سفر، غیررسمی و گرم و محتوای آن، نشان دهنده تولید علم است. به اعتقاد کمره‌ای، عدم وجود فهرستی مناسب و عدم استفاده از تصاویر را می‌توان از نقاط ضعف کتاب دانست.[۱۲۷] مرتضی قلیچ، این کتاب را از اولین نمونه‌های سبک نوشتاری اتواتنوگرافی می‌داند که با نثری درخشان و بکارگیری تصاویر هنری، بیان احساسات، استفاده از شعر و ضرب‌المثل، زیبایی دو چندانی یافته است. اما این سبک نوشتاری در برخی بخش‌های کتاب، به سبک ژورنالیستی فارغ از مشاهدات تجربی تغییر یافته است. علاوه بر این، علایق شخصی نویسنده در انتخاب برخی موضوعات، مانع از نمایان شدن روابط قدرت نهفته و نابرابری‌های اجتماعی شده است.[۱۲۸] ناصر فکوهی، کتاب مردم نگاری سفر را نمونه خوبی از تداوم سنت سفرنامه نویسی مبتنی بر ارزش‌های مردم نگارانه می‌داند که در میان نسل جدیدی از انسان شناسان مدرن ادامه یافته است.[۱۲۹] محمد سعید ذکایی، کتاب مردم نگاری سفر را را فعال کننده سوژگی می‌داند. چرا که نویسنده، از سنت نگارش آکادمیک، تحلیل انتزاعی و توهم علمی فاصله گرفته است. همچنین این کتاب، با دوری از قوم محوری، در اکثر قضاوت‌ها، عدالت و تأمل را رعایت کرده است. به اعتقاد ذکایی، فاضلی در این کتاب اعتدال میان نگاه عینی و نگاه ذهنی را حفظ کرده است. اما در این کتاب به ابعاد منفی سرمایه داری و انواع سرکوب‌ها و تبعیض‌ها اشاره‌ای نشده است.[۱۳۰] یزدان منصوریان، تمایز این کتاب از آثار مشابه را، رویکرد مردم شناسانه نویسنده به پدیده‌های اجتماعی، مناسبات فرهنگی، رسانه‌ها، خیابان‌ها و همه مشاهداتش می‌داند؛ بنابراین عنوان کتاب، با محتوای ان کاملاً سازگار است. از نظر منصوریان، این کتاب برای ما چهار دستاورد دارد: شناخت خود، یادگیری گفتگو، کسب دانش، نگرش تطبیقی و شناخت دیگری.[۱۳۱]
اثر دیگر فاضلی که مورد نقد و بررسی قرار گرفته، کتاب «تجربه تجدد» است. رحیم محمدی معتقد است فاضلی در این کتاب، از بدفهمی‌های رایج در علوم اجتماعی ایران در رابطه با مفهوم تجدد و مدرنیته و دوگانه سنت و تجدد، گذر کرده و تجدد را بعنوان یک امر اجتماعی واقعی و شیوه‌ای از زندگی بررسی می‌کند. فاضلی همچنین دستگاه مفهومی جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی را برای توضیح واقعیت اجتماعی فرهنگی ایران، توسعه داده و غنا بخشیده است. به اعتقاد محمدی، یکی از امتیازات کتاب، تلقی تاریخمندی و سنت مندی از تجدد ایرانی است. اما نویسنده در توصیفات خود به جنبه تراژیک و حزن‌انگیز تجدد نپرداخته و در برخی جاها تغییرات را ساده‌سازی کرده است. همچنین به نظر محمدی، فاضلی به تضادها، تناقض‌ها، مقاومت‌های فرهنگی و مشکلات تجدد ایرانی توجه نکرده است.[۲۴][۱۳۲]
«پشت دریاها شهری است» کتاب دیگری از فاضلی است که نویسندگان و صاب نظران علوم اجتماعی آن را نقد و بررسی کرده‌اند. جبار رحمانی «پشت دریاها شهری است» را کتابی تخصصی در حوزه روش می‌داند. از نظر ناصر فکوهی، این کتاب نشان دهنده فاصله گرفتن از رویکردی است که مردم شناسی را علم مطالعه جوامع دور می‌داند. اون این اثر را حرکت مثبتی در تولید علم می‌داند. فکوهی معتقد است، عنوان این کتاب، نوآورانه و نشانگر یک دیدگاه متفاوت است و استنادهای آن به منابع و نویسندگان ایرانی نیز وجه مثبت آن است. همچنین این کتاب، به خوبی تاریخچه، مباحث نظری و اساسی در حوزه مردم نگاری و تاریخ مدرن را بیان می‌کند. فکوهی، مهمترین خدمت این کتاب را احیای واژه مردم نگاری براساس یک روش علمی است. البته این کتاب می‌توانست به روابط بین واژگان مختلف در حوزه مفهومی مثل مردم نگاری، مردم‌شناسی، انسان‌شناسی، سنت‌های منطقه‌ای و بحث روش، بیشتر بپردازد.[۱۳۳]